ފުރަތަމަ ބޮޑުހަނގުރާމައިގައި ދިވެހިރާއްޖެ

ދުނިޔޭގެ ފުރަތަމަ ބޮޑު ހަނގުރާމަ ހިނގާފައި ވަނީ 1914 އިން 1918 އަށެވެ. ފުރަތަމަ ބޮޑު ހަނގުރާމަ ފެށުމުގެ ކުޑަ ތަންކޮޅެއް ކުރިއަށް ޖެހިލާއިރު، ދިވެހި އުދަރެހުން ފެންނަން އޮތީ، އުފާވެރިކަމާއި ހިތްހަމަޖެހުމެވެ. އެއީ، “އުއްސަކުރުގެ” ޒަމާނެވެ. ފޮނި، އެހާމެ ކާހިތްވާ، ހިތަށް އުފާވެރިކަން ލިއްބައިދޭ އުއްސަކުރުން އެ ޒަމާން ސިފަކުރުމުން، އެއީ ރަން ޒަމާނެއްކަން ދޭހަވެއެވެ. އެހެނަސް، ފުރަތަމަ ބޮޑުހަނގުރާމަ އައުމާއެކު ކޮންމެވެސް ވަރެއްގެ ތަދެއް ރާއްޖެއަށް އައިކަމަށް ރާއްޖޭގެ ތާރީޚުގައި ލިޔެވިފައިވެއެވެ. ހަނގުރާމައިގެ އެ ހަތަރު އަހަރު ސިފަކުރަން “ހަތަރު އަހަރުގެ ތަދު”، މިހެން ކިޔައެވެ.

ދުނިޔޭގެ ފުރަތަމަ ބޮޑުހަނގުރާމައިގައި ދިވެހީން ކުރި ތަޖުރިބާއާއި ރާއްޖޭގެ ހާލަތުގެ މަޢުލޫމާތު އެނގޭ ލިޔުންތައް މަދެވެ. އެހެނަސް، އޭރުގެ މީހުންގެ ކިބައިން ކޮންމެވެސް ވަރެއްގެ ހަނދާންތަކެއް އެއްކުރެވިފައިވެއެވެ. މި ލިޔުމުގައި ގެނެސްދީފައި ވާނީ، ދުނިޔޭގެ ފުރަތަމަ ބޮޑުހަނގުރާމައިގެ ދުވަސްވަރު، ރާއްޖޭގެ އޭރުގެ ބައެއް ހަނދާންތަކެވެ.

އެ ޒަމާނަކީ، ގަސްގަހާގެހި ގިނަ ޒަމާނެކެވެ. ފަތްކޭލާއި ފަލަމަޑި، ބަނބުކޭލާއި ދޮނަޅަ، ކުދިބަތާއި ބިންބި، ޒުވާރި ފަދަ ގޮވާން ގިނައިން ހެއްދި ދުވަސްވަރެކެވެ. މަސްވެރިކަން ކުރުމާއި ރާއެރުމާއި ދިވެހި ހަކުރު ހެދުން ހުރިހާ ރަށެއްގައި ވެސް އޮތެވެ. އެހެނަސް، ދިވެހީންގެ މައިގަނޑު ކެއުމަކީ، ހަނޑުލެވެ. އެ ދުވަސްވަރު، ރާއްޖޭގެ ވިޔަފާރި ކޮންޓްރޯލުކޮށްގެން ތިބީ ވޯރާވިޔަފާރިވެރިންނެވެ. ފުރަތަމަ ބޮޑުހަނގުރާމަ ފެށުމާއެކު، އެ މީހުން ކާޑުގެ އަގު ބޮޑުކުރިއެވެ. 150 ރާތަލުގެ ރަންގޫން ހަނޑޫ ބަސްތާއެއްގެ އަގު ހަ ރުފިޔާ ބައިން ފަންސާސް ރުފިޔާއަށް ބޮޑުކުރިކަމަށް މުއައްރިޚުން ލިޔުއްވާފައި އެބަހުއްޓެވެ. ރައްޔިތުންނަށް ވެދާނެ ދަތި ފިލުވުމަށް، ސަރުކާރުން، ކާޑުގެ ދަތިކަން އަތުވެދާނެ އަތޮޅުތަކަށް، ބިންބި ބެއްސެވިއެވެ. މިގޮތުން ބެއްސެވީ، ރާއްޖޭގައި ކުރެވޭ ދަނޑުވެރިކަމަށް “ޓެކްސް” ގެ ގޮތުގައި ދައުލަތަށް ނަންގަވައި ސަރުކާރުގެ ކޮށާރުތަކުގައި ގުދަންކުރެވިފައިވާ ބިންބިއެވެ. ބިންބިއަކީ، ހަލާކު ނުވެ، ދިގު މުއްދަތަކަށް ބެހެއްޓޭ އެއްޗަކަށް ވާތީ، ޓެކްސްގެ ގޮތުގައި ނަގައި، އެ ޒަމާނުގައި ގުދަންކުރާ ބާވަތެކެވެ. ވީމާ، ބިންބި ވެސް ލިބެން ހުރުމާއެކު، ބޮޑަށް ބެލެވެނީ، އެ ޒަމާނަކީ، ކާނެ އެއްޗެއް ނެތިފައި އޮތް ޒަމާނަކަށް ވުރެ ބޮޑަށް، ކާޑު އަގު ބޮޑުވެގެން، ހަނޑޫ ގަންނަން ދަތިވި ޒަމާނެއް ކަމަށެވެ.

ފުރަތަމަ ބޮޑުހަނގުރާމައިގެ ދުވަސްވަރު، ބޭރުގެ ބޯޓުފަހަރަށް މާލެއިން ބޯޓުދެލި ފޯރުކޮށްދިނެވެ. މިކަމަށް ބޭނުންކުރި ބޯޓުދެލި ގުދަން ހުރިކަމަށް ވަނީ، މިހާރުގެ ޖުމްހޫރީ މައިދާނުގައި، ބޮޑު ދިދަ ހުރި ހިސާބުގައެވެ. އެ ބޯޓުދެލި ގުދަނަށް، މީހުން ކިޔައި އުޅުނީ ދާދާ ބަހީގެ ބޯޓުދެލި ގުދަނެވެ.

މާލޭ ބޯޓުދެލި ގުދަނުގެ އިތުރަށް މާލޭ ބަނދަރަށް ވެސް، އެ ހަނގުރާމައިގެ ދުވަސްވަރު، ބޯޓުދެލި އުފުލާ އިނގިރޭސި އާގުބޯޓު އައިސްފައި ވެއެވެ. 1914 ގައި މާލެއަށް ބަނދަރުކުރި، އެޗްއެމްއެސް ހެމްޝަޔަރއަށް ބޯޓުދެލި ފޯރުކޮށްދީފައިވަނީ، އެސްއެސް އާކް، މާލޭ ބަނދަރުގައި އޮވެގެންނެވެ. އެޗްއެމްއެސް ހެމްޝަޔަރ ރާއްޖެ ސަރަހައްދުގައި ޕެޓްރޯލުކުރި ދުވަސްވަރު، ރާއްޖެއިން ލިބެންހުރި ކާބޯތަކެތި، ކަނޑުމަހާއި, ކުކުޅު ބިހާއި, ދޮންކެޔޮ، ލުނބޮލާއި ފަޅޯ ފަދަ މޭވާ ހޯދިއެވެ. ކަނޑުމަތިން ދިމާވާ، ދިވެހި މަސްވެރީން މެދުވެރިކޮށެވެ.

ފުރަތަމަ ބޮޑުހަނގުރާމައިގައި، ދިވެހިރާއްޖެއިން އިނގިރޭސި ދައުލަތަށް ފައިސާއިން އެހީ ދީފައިވެއެވެ. އިނގިރޭސިވިލާތުގެ އަރުޝީފުން ލިބެންހުރި މަޢުލޫމާތަށް ބަލާއިރު، ސުލްޠާން މުޙައްމަދު ޝަމުސުއްދީނު 3، ދެހާސް ޕައުންޑުގެ އެހީފުޅެއް ޕްރިންސް އޮފް ވޭލްސް ފަންޑަށް ދެއްވާފައި ވެއެވެ. ވަޒީރުން، ކޮންމެ ބޭފުޅަކު 333 ޕައުންޑް ދެއްވާފައިވާކަމަށް އަރުޝީފުގެ ލިޔުންތަކުން އެނގެން އެބަހުއްޓެވެ.

މީލާދުން 1914 ވަނަ އަހަރު، އިންޑިއާ ކަނޑުގައި، ރާއްޖެ ސަރަހައްދު ހިމެނޭގޮތަށް، ހަރަކާތްތެރިވި އެންމެ މުހިންމު އިނގިރޭސި މަނަވަރަކީ، “އެމްޕްރެސް އޭޝިއާ” އެވެ. “އެމްޕްރެސް އޭޝިއާ” އަކީ، ފަހުން، މި ސަރަހައްދުގެ “ފްލެގް ޝިޕް” ނުވަތަ އިސް މަނަވަރެވެ. “އެމްޕްރެސް އޭޝިއާ” ގެ މައިގަނޑު މަސައްކަތަކީ، އިންޑިއާ ކަނޑާއި ރަތްކަނޑުގައި ތިބި އިއްތިހާދީންގެ މަނަވަރުފަހަރަށް ހިމާޔަތް ދިނުމާއި، އިނގިރޭސި ކޮލޮނީތަކުގެ ބަނދަރުތަކަށާއި، އިއްތިހާދީންގެ ބޯޓުފަހަރަށް ހަމަލާ ދެމުންދިޔަ ޖަރުމަނުވިލާތުގެ މަނަވަރު “އެމްޑަން” އަތުލައިގަތުމަށް ފާރަލުމެވެ.

“އެމްޑަން”، 1914 ގެ ސެޕްޓެންބަރުގައި މާލެ އައެވެ. އެއީ، މަނަވަރަށް ބޭނުންވާ ބޯޓުދެލި ހޯދުމަށެވެ. އޮޅުމެއްގެ ތެރެއިން ނަމަވެސް، ރާއްޖެއިން ވަނީ، “އެމްޑަން” އަށް، އާދެ! ދުޝްމަނުންގެ ހަނގުރާމަމަތީ އުޅަނދަކަށް، ހަކަތައިގެ އެހީތެރިކަން ފޯރުކޮށްދީފައެވެ. އޭރު، ދިވެހިރާއްޖޭގެ ބޮޑުވަޒީރަކީ، އަލްއަމީރު އިބްރާހީމް ދޮށިމޭނާ ކިލެގެފާނެވެ. އިނގިރޭސީންނާ ނުހަނު ގާތް ބޭފުޅެކެވެ. އެހެންކަމުން، އިންޑިއާ ކަނޑުގައި ހަރަކާތްތެރިވާ ދުޝްމަނު އުޅަނދުފަހަރުގެ މަޢުލޫމާތު ރާއްޖެއަށް ލިބިފައި އޮތް ނަމަ، ދުޝްމަނުންނަށް އެފަދަ އެހީތެރިކަމެއް ނުދެއްވާނެ ކަމީ، ޝައްކެއް އޮތްކަމެއް ނޫނެވެ. އެހެނަސް، އެއީ މުވާސަލާތީ ގޮތުން ވަރަށް ފަގީރު، މަޢުލޫމާތު ހޯދުމުގައި ދަތި ޒަމާނެކެވެ.

ރާއްޖެއިން ފުރައިގެން “އެމްޑަން” ދިޔައީ އިންޑިއާ ކަނޑުގައި ހަރަކާތްތެރިވާ އިއްތިހާދީންގެ އުޅަނދުފަހަރަށް ހަމަލާދިނުމަށެވެ. ފުރަތަމަ ބޮޑުހަނގުރާމައިގައި އިއްތިހާދީންގެ އުޅަނދުތަކަށް އެންމެ ބޮޑު ގެއްލުން ދިން ޖަރުމަނު މަނަވަރަކީ “އެމްޑަން” އެވެ. މި ކާމިޔާބީ ފާހަގަކުރުމަށް، އޭރުގެ ޖަރުމަނު ސަރުކާރުން ވަނީ، “އަޔަން ކްރޮސް” ގެ މެޑެލް އެ މަނަވަރަށް ދީފައެވެ. ދުނިޔޭގެ ފުރަތަމަ ބޮޑުހަނގުރާމައިގައި، އެޑޯލްފް ހިޓްލަރަށް ވެސް މި މެޑެލް ލިބުނެވެ.

ފުރަތަމަ ބޮޑުހަނގުރާމައިގެ ދުވަސްވަރު، ރާއްޖޭގައި ހިނގި އެންމެ ބިރުވެރި ހާދިސާ ހިނގާފައި ވަނީ، ބ. އަތޮޅު ކުޑަރިކިލުގައެވެ. މި ހިތާމަވެރި ހާދިސާ ހިނގީ، ފުރަތަމަ ބޮޑުހަނގުރާމައިގެ ތެރޭގައި، އިންޑިއާ ކަނޑުގެ އިނގިރޭސި ކޮލޮނީތަކުން އިއްތިހާދީންނަށް ސަޕްލައި ފޮނުވާތީ، އެފަދަ ބަނދަރުތައް ހުރި ތަންތަނުގެ ބޭރު ކަނޑަށް ދުޝްމަނުން އެޅި މައިންތަކުން މައިނެއް ވަކިވެ، އޮޔާ ދަނިކޮށް، “ބޮޔެއް” ކަމަށް ހީކޮށް، 1915 ވަނަ އަހަރުގެ އޭޕްރީލް 1 (17/5/1333ހ.) ގައި ބ.އަތޮޅު ހަތަރު ދޯންޏެއް ވެގެން، އެ “ބޮއި” ކަފުޖަހައިގެން ގެނެސް ކުޑަރިކިލު ފަޅުގެ ހުޅަނގުދެކުނު ގޮނޑުދޮށުން ކުޑަތަންކޮޅެއް އެއްގަމަށް އަރުވާފައި އޮއްވައެވެ. އޭގެ ފަހު ދުވަހު (އޭޕްރީލް 2 ވީ ހުކުރު ދުވަހުގެ މެންދުރުފަހު) ދޯނިފަހަރު ބޭލުމުގައި އުޅުނު މީހަކު، ކަނދުގަނޑަކުން އެ މައިނުގައި ޖެހުމުން، އޭތި ގޮވީއެވެ. މައިން ގޮވިލެއް ބާރުކަމުން ވަގުތުން ހަތް މީހުން މަރުވިއެވެ. މައިންގެ އެތިއެތިކޮޅާއި މަރުވި ބައެއް މީހުންގެ ގައިގެ ހަމުގެ ބައިތައް، އެ ސަރަހައްދުގެ ބައެއް ގަސްގަހުން ފެނުނު ކަމަށް ކިޔާ އުޅެއެވެ. މަރުވި ބައެއް މީހުންގެ ހަށިތައް ވަނީ ގެއްލިފައެވެ. ފަޅުގައި އޮތް ދޯންޏެއް ދެ ފަޅިވެ، ދޯނީގެ ބައެއް، ވިއްސައިގެން ގޮސް އެ އަތޮޅު ކަށިދޫއަށް ވެއްޓުނު ކަމަށް ކުޑަރިކިލު މީހުން ބުނެއެވެ. “ބޮން” ގޮވި އަޑު، ބ.އަތޮޅު ހިތާދުއަށާއި ކ.އަތޮޅުން ކާށިދުއަށް، ފާދިއްޕޮޅުން ނައިފަރަށް އިވުނުކަމަށް އެ ރަށްރަށު މީހުން ޚަބަރުކޮށްފައި ވެއެވެ. އެ ހާދިސާގައި އެތައް ބަޔަކަށް އެކިވަރުގެ އަނިޔާ ލިބުނެވެ. ފަހުން، ލިބުނު އަނިޔާގައި ގަދަ ނުވެ، އެކި ދުވަސް މަތިން މަރުވި މީހުންގެ ޖުމުލަ އަދަދު 17 އަށް އެރިކަމަށް ވެއެވެ. އެއީ އެ އަހަރު ދިވެހިރާއްޖެއަށް ކުރިމަތިވި އެންމެ ހިތާމަވެރި ހާދިސާއެވެ. ދުނިޔޭގެ ފުރަތަމަ ބޮޑުހަނގުރާމައިގެ ދުވަސްވަރު، އެ ހަނގުރާމައިގެ ހަތިޔާރަކުން، ދިވެހިރާއްޖެއަށް ލިބުނު އެންމެ ބޮޑު ގެއްލުމެވެ. މައިން ގޮވި ފަހުން، ކުޑަރިކިލަށް ނިސްބަތްކޮށް، “ބޮންގޮވި ރަށް” ކިޔައި އުޅެއެވެ. ކުޑަރިކިލަށް ސަރުކާރުގެ ޓީމެއް ފޮނުއްވައިގެން، ފަޟީލަތުއްޝައިޚު ޙުސައިން ޞަލާހުއްދީނުގެ ބެއްލެވުމުގެ ދަށުން، ބޮން ގޮވިގޮތާ ބެހޭ ފުރިހަމަ ތަހުގީގެއް ކުރެވި، ކަމާބެހޭ ތަފުސީލީ ރިޕޯޓެއް ތައްޔާރުކުރެވުނެވެ.

އެ މައިން ގޮވި ސަރަހައްދަކީ، 2022 ވަނަ އަހަރު ބޮޑުކޮށްފައިވާ ބަނދަރުގެ ދެކުނު ފަރާތުން، ރަށުގެ އެއްގަމު ތޮށީގެ ކަނުން، (އިހުގައި ގޮނޑުދޮށް އޮތް ކަމަށް ބުނާ ހިސާބު) ގާތްގަނޑަކަށް 50 ފޫޓު އުތުރަށް ދާއިރު އެ ދިމާގެ ދެފަސްބެދޭ ހިސާބު ކަމަށް އެ ރަށު މީހުން ބުނެއެވެ. މަޢުލޫމާތު ހުރި މީހަކު ކިޔައިދިން ގޮތުގައި، ރަށުގެ ބަނދަރު، އަލަށް ހެދިއިރު، “ބޮން” ގޮވި ސަރަހައްދުގައި، އެ ޒަމާނުން ފެށިގެން އޮތް ގާތްގަނޑަކަށް 15 ފޫޓު އުސް ވެލިގަނޑާއި ފުން ވަޅުގަނޑު ވަނީ ބިމާ ލެވެލްކޮށްފައެވެ. “ބޮން” ގޮވައިގެން އުފެދުނު ވަޅުގަނޑު ހުރިތަނުގައި ބޮޑެތި ފުނަ ގަސްތަކެއް ހުރިކަމަށް އޭނާ ބުންޏެވެ. 2022 ގައި އަޅުގަނޑު ކުޑަރިކިލަށް ކުރި ދަތުރަކުން އެނގުނީ، ބޮޑު އެއް ފުނަގަސް ފިޔަވައި، ހުރިހައި ފުނައެއް މިހާރު ކަނޑާލައިފި ކަމެވެ. “ބޮން” ގޮވި ހަނދާނުގައި ބިނާއެއް ހެދުމަށް، އެ ސަރަހައްދުގައި ކުޑަ ހުސް ބިންކޮޅެއް ބާއްވާފައި އޮވެއެވެ. އެ ބިންކޮޅު ކުރިމަތިން، މަގެއް ހަދާފައި އޮތްއިރު، އެ ބިންކޮޅު އޮތީ މަގުގެ ދެކުނު ފަޅީގައެވެ. “ބޮން” ގޮވިކަމަށް ވަނީ، އެ ބިންކޮޅުގެ ކުރިމަތިން، (މަގުގެ އުތުރު ފަޅިން) ކުޑަތަންކޮޅެއް ހުޅަނގުގައެވެ.

ފުރަތަމަ ބޮޑުހަނގުރާމައާ ގުޅިގެން، ރާއްޖެއަށް ދެން އެންމެ ބޮޑު ގެއްލުމެއް ލިބުނީ ރާއްޖޭގެ ބައެއް ހިސާބުތަކަށް “ބޮޑު ހުން” ފެތުރިގެންނެވެ. ބޮޑުހުމަކީ، ފުރަތަމަ ބޮޑުހަނގުރާމަ ހިނގި ބައެއް ހިސާބުތަކުގައި ފެތުރި، ދުނިޔެއިން 40 މިލިޔަން މީހުން މަރުވި، “ސްޕެނިޝް ފްލޫ” ޢާލަމީ ވަބާއެވެ. 1918 ގެ ނޮވެންބަރުގައި އެ ހަނގުރާމަ ނިމި، ޔޫރަޕްގެ ސަފުތަކުގައި ހަނގުރާމަކުރި އިނގިރޭސި ކޮލޮނީތަކުގެ ސިފައިން، ގައުމަށް އެނބުރި ދިޔައީ، 1919 ގެ ކުރީކޮޅުގައެވެ. އިންޑިއާ، ސިލޯނު “ސީޕޯއިން” ރަށަށް އައިއިރު، ބައެއް މީހުންނަށް ވަނީ “ސްޕެނިޝް ފްލޫ” ޖެހިފައެވެ. ދިވެހީންނަށް އެ ހުން ޖެހުމާ ގާތީ، 1920 ގައި ސިލޯނަށް ދިޔަ އޮޑިފަހަރު އެނބުރި ރާއްޖެ އައުމުން ކަމަށް ބެލެވެއެވެ. ރާއްޖޭގައި އެ ހުމުގެ އަސަރު ބޮޑުވެފައިވަނީ، ދުނިޔޭގައި އެބަލި އަށަގަތްތާ 3 އަހަރު ފަހުން، 1921 ގައި ކަމަށް ދިވެހި ތާރީޚުގައި ރިކޯޑުކުރެވިފައި ވެއެވެ. އައްޑޫގެ ބައެއް އިސްރަށްވެހީންގެ ކިބައިން މަޢުލޫމާތު ލިބިފައިވާ ގޮތުން، އެ ދުވަސްވަރު ސިލޯނަށް ދިޔަ އޮޑިފަހަރުން އައި މީހުންނަށް “ބޮޑުހުން” ޖެހުނެވެ. އެ މީހުންގެ ކިބައިން ހުން ފެތުރި، މީހުން މަރުވިއެވެ.

ފުރަތަމަ ބޮޑުހަނގުރާމައިގައި ރާއްޖެއަށް ކުރިމަތިވި އާދަޔާ ޚިލާފު އަނެއް ހާދިސާއަކީ، އިންޑިއާ ކަނޑުގައި، މުދާއުފުލާ ބޯޓުފަހަރަށް ހަމަލާ ދެމުން ދިޔަ ޖަރުމަނުގެ މަނަވަރު، އެސްއެމްއެސް “ވުލްފް” އަށް ފާރަލަމުން ދިޔަ އިނގިރޭސި އުޅަނދު، “ރެއިނަރ-2” އިން ރާއްޖޭގެ ދެކުނު ސަރަހައްދު ބަލަން ފޮނުވި ކުޑަ މަތިންދާބޯޓެއް ފ.އަތޮޅު ރަށްތަކުގެ މަތިން، ތިރިން އުދުހިފައިދިޔަ މަންޒަރު ފެނިގެން، ބައެއް ރަށްރަށު މީހުން ބިރުން އުޅުމެވެ. މަހަށް ދިޔަ ބައެއް މީހުންގެ ބޯމަތިން، މާ ތިރިން ނިކަން ގަދަފަދަ އަޑަކާ އެކު، އުދުހިފައި ދަނިކޮށް ފެނުނު ބޮޑު “ދޫންޏަކީ” އެ މީހުންނަށް ދުވަހަކު ވެސް ފެނިފައިނުވާ އެއްޗެކެވެ. ދޯނިފަހަރުގައި ތިބި ބައެއް މަސްވެރީން، ޚަބަރު ހުސްވިކަމަށް ވެއެވެ. ބިލެތްދޫއާއި ފީއަލީ މަސްވެރީން، ކަނޑުމަތީގައި ތިބެން ނުކެރިގެން، މަސްވެރިކަން ހުއްޓާލާފައި އެނބުރި ރަށަށް ދިޔައީ ކަމަށް ވެއެވެ. މަތިންދާބޯޓަށް ފިލަން ބައެއް ރަށްރަށުގައި އަންހެނުން ވަލަށް ވަނެވެ. ބިލެތްދޫގައި، މަސް ހިއްކާފައި އަޅަން ބަހައްޓާފައި ހުރި ބޮޑު ފޮށިގަނޑަކަށް ތުއްތު ކުއްޖަކު ލާފައި މަތި ޖަހައި، ފިލަން ވަލަށް ވަން ޢާއިލާއަކަށް، ވަލުން ނުކުމެވޭ ވަރަށް ބިރު ފިލުމުން، އެނބުރި ގެއަށް އައިއިރު ކުއްޖާ އޮތީ މަރުވެފައި ކަމަށް ބުނާ ވާހަކަތަކެއް އެ ރަށުގެ ބައެއް އިސް ރަށްވެހީން ކިޔައިދެއެވެ.

އެ މަތިންދާބޯޓު ވިއްސާރާގައި ޖެހި، މަގު އޮޅި، ރޭގަނޑަށް އަނދިރިވުމުން ފ.އަތޮޅު ފިލިތެޔޮ ގޮނޑުދޮށުގައި ބޭއްވުމަށް ފަހު، އަނެއް ދުވަހު އިތުރަށް ދުއްވާނެ ތެޔޮ ނެތުމާއެކު، ފީއަލީ ދޯނިތަކެއްގެ ކަފުގައި ގެންގޮސް ފީއައްޔަށް އެހެލީ ކަމަށް ވެއެވެ. ބޯޓުގެ ދެ ފަޅުވެރީން މާލެ ގެންނަވާފައި، ސަރުކާރުން ސިލޯނަށް ފޮނުވައިލެއްވީއެވެ. ފަހުން، އިނގިރޭސި އުޅަނދު، “ރޭވަން-2” މާލެ އައިސް، މަތިންދާބޯޓު ގެންދިޔައީއެވެ.

ކޮންމެއަކަސް، މިއަދު، ދުނިޔޭގެ ފުރަތަމަ ބޮޑުހަނގުރާމަ ހިނގި ފަހުން މިހާރު 107 އަހަރު ވެއްޖެއެވެ. ތާރީޚީގޮތުން ބަލާއިރު، އެއީ ކައިރި މާޒީއެވެ. ފެންނަން އޮތް ޙަޤީޤަތަކީ، ރާއްޖޭގެ އެ ދުވަސްވަރުގެ ހާލަތު، މާބޮޑަށް އެނގެން ނެތްކަމެވެ. އެހެނަސް، އެ ހަނގުރާމައިގެ ރަހައާއި އަސަރު، ދިވެހީންނަށް، ކޮންމެވެސް ވަރަކަށް ކޮށްފައިވާކަމެވެ. ދިވެހި ތާރީޚުން، ދިވެހީންގެ ހަނދާންތަކުން، އެކަމަށް ހެކި ލިބެއެވެ. “ބޮންގޮވި” ކުޑަރިކިލަކީ މީގެ މިސާލެކެވެ.

• ނޯޓް: މި ލިޔުން ތައްޔާރުކޮށްފައިވަނީ، އައްޑުއާއި ކުޑަރިކިލު އަދި ފ.އަތޮޅުގެ ބައެއް މީހުން ދިން މަޢުލޫމާތުގެ މައްޗަށެވެ. އިނގިރޭސިވިލާތުގެ އަރުޝީފާއި، ފުރަތަމަ ބޮޑުހަނގުރާމައިގެ މަނަވަރުފަހަރުގެ މަޢުލޫމާތު ހިމެނޭ ވެބްސައިޓް ވެސް ބަލާފައިވާނެއެވެ.