ބ. ފެހެންދޫ

ބ. ފެހެންދޫއަކީ ގާތްގަނޑަކަށް މާލޭގެ ހުޅަނގު އުތުރުން 98.17 ކިލޯ މީޓަރު ދުރުގައި އޮންނަ ރަށެކެވެ. މި ރަށުގެ ބޮޑު މިނަކީ 0.080 އަކަމޭލެވެ. ދިގުމިނަކީ 2.160 ކިލޯ މީޓަރެވެ. ދިރިއުޅެނީ 150 މީހުންނެވެ. ބ.ފެހެންދޫއަކީ މިއަދު ކިތަންމެ މީހުންކޮޅު މަދު ފުށި ރަށެއް ނަމަވެސް، ބޮޑު ތާރީޚެއް އޮތް، ގަބޫލުކުރެވޭ ގޮތުގައި ނިކަން ހަރުދަނާ ޝަޚުޞިއްޔަތުންތަކެއް އުފެދި ނެތިގޮސްފައިވާ ރަށެކެވެ. ތާރީޚީ ގޮތުން ބަލައި ހޯދަންވީ ރަށްތަކުގެ ތެރެއިން ރަށެކެވެ. ރަށުގެ ކޮންމެ ވެލިފުކަކުން ފެށިގެން ރުއްގަހާއި ރަށުގެ ވަށައިގެންވާ ފަރުފަރާއި ބަދިބައްޖާއި ހާހަލުގެ އަޑިޔަށް ދަންދެން ބަލައި ހޯދައި ތަޙުލީލުކޮށް ދިރާސާ ކުރަންވީ އެއް ރަށެވެ.

މިއަދު ތިންހަތަރު ގަޑިއިރުން ﷲ ގެ ރަޙުމަތްފުޅުން ނިޔާމަ ދަތުރުކޮށްފައި އެ ހިސާބަށް ދެވުނު ނަމަވެސް މީގެ 655 އަހަރެއްހާ ދުވަސްކުރިން ދަތުރުފަތުރުކުރުން ހުންނާނެގޮތް ހިތްޕުޅަށް ގެންނަވާ ބައްލަވާށެވެ. އެ ހިސާބުގެ މީހަކު ދަތުރުކޮށް މާލެއައިސް މާލޭގެ ބޮޑުންނާ ހަވާސާވެ، ރަސްކަމުގެ ކޯލުތެރެއަށް ވަދެ، ގަދަވެ ދެ ރަސްކަމެއްގެ ނުވަތަ ރަނިކަމެއްގައި ބޮޑުވަޒީރުކަންކޮށް އެންމެފަހުން ރަސްކަމަށް ގަދަވެގަނެ ރަސްކަން އަތުލައި އެންމެ ދުވަހަަކަށް ނަމަވެސް ރާއްޖޭގެ ރަސްކަންކުރެވޭނީ، އެ މީހަކީ ނިކަން ހަރުދަނާ މީހެއް ކަމުގައި ވެގެންނެވެ. އަޅުގަނޑު ދެންނެވޭތޯ މިއުޅެނީ ދިވެހިރާއްޖޭގެ ތާރީޚުން ނަންއެނގެން އޮތް އެގާރަވަނަ ރަދުންގެ ވާހަކައެވެ. އާދެ، އައްސުލްޠާން ޢުޘްމާނުލް ފެހެންދުވީ ސިރީ ސުންދުރަ މަހާރަދުންގެ ވާހަކައެވެ. މި ރަދުންގެ ކޮލީ ނަންފުޅުކަމުގައި “ދިވެހިރާއްޖޭގެ ރަހުންނާއި ރަނީން” ގައި ނަސީމާ މުޙައްމަދު ލިޔުއްވާފައިވަނީ ސިރީ ސުންދުރަ އާދީއްތަ މަހާރަދުން ކަމުގައެވެ.

މި ރަދުން ރަސްކަމަށް އިސްވެ ވަޑައިގަތީ ހިޖުރައިން 790 ވަނަ އަހަރެވެ. ރަސްކަމުން ޢަޒުލްކުރެވުނީ ނުވަތަ ހިލާލީ ކަލޯގެ ދަރި ޙަސަން މި ރަދުންގެ ރަސްކަން އަތުލައިގަތީ ހަމަ އެ އަހަރުއެވެ. އެއީ، މީލާދީ 1388 ވަނަ އަހަރެވެ. މި ރަދުން ރަސްކަން ކުރެއްވީ މަހަކާއި ފަނަރަ ދުވަހުއެވެ. މި ރަދުންގެ ނަސަބު އެނގެން ނެތްކަމަށް މުޙައްމަދު އަމީނު، ‘ތަންޤީޙު ކުރެވުނު ތާރީޚުގެ ތަންތަންކޮޅު’ ގައި ލިޔުއްވާފައި ވެއެވެ.

އައްސުލްޠާން ޢުޘްމާނު އަލްފެހެންދުވީ ސިރީ ސުންދުރަ އާދީއްތަ މަހާރަދުންނަކީ “ދެބޭރަނިންގެ ބޮޑުވަޒީރު” އެވެ. އެޗްސީޕީ ބެލްއާ ޙަވާލާދެއްވައި “ދިވެހިރާއްޖޭގެ ރަހުންނާއި ރަނީން” ފޮތުގައި ނަސީމާ މުޙައްމަދު ލިޔުއްވާފައިވެއެވެ.

ބުރާރަ މުޙައްމަދުފުޅު ބޮޑުތަކުރުފާނު ވާހަކާގައި ކިޔާގޮތުގައި ޙަސަން ރަސްގެފާނަކީ ޢުޘްމާނު ރަސްގެފާނުގެ ރަސްކަމުގައި ހުޅުލެއިން މާލެއައި ހިލާލީ ދަރިކޮޅު (ހިލާލީ ކަލޯ) ގެ ދެމަފިރިންނަށް ލިބުނު އެއްމާބަނޑު ދެ ފިރިހެން ދަރިންގެ ތެރެއިން އެއް ކުއްޖެކެވެ. މި ކުއްޖާގެ ނަމަކީ ޙަސަންއެވެ. އުޅެބޮޑުވީ ނ. އަތޮޅު ލަންދޫގައެވެ.

އެ ވާހަކައިގައި ކިޔާގޮތުން ޢުޘްމާނު ރަސްގެފާނު ރަސްކަމުން ދުރުކޮށް ފޮނުވާލީ ކޮޅުމަޑުލު ގުރައިދޫއަށެވެ.

ތަންގީޙުކުރެވުނު ތާރީޚުގެ ތަންތަންކޮޅުގައި ޢުޘްމާނު ރަސްގެފާނާ ބެހޭގޮތުން ސުމުއްވުލްއަމީރު މުޙައްމަދު އަމީނު ލިޔުއްވާފައިވާ ބަޔާނާއި، ބުރާރަ މުޙައްމަދުފުޅު ބޮޑުތަކުރުފާނު ވާހަކައިގައި ކިޔާގޮތާ ވަރަށް ބޮޑަށް ތަފާތެވެ.

ރަސްކަން ކުރެއްވި މުއްދަތުކަމަށް ދިވެހިރާއްޖޭގެ ރަހުންނާއި ރަނީން ފޮތުގައި ނަސީމާ މުޙައްމަދު ބަޔާން ކުރައްވާފައިވަނީ މީލާދީން 1368 އިން 1368 އަށް ކަމަށެވެ. ހިޖުރައިން 769 އިން 769 އަށް ކަމަށެވެ.

ރާދަވަޅިއާ ޙަވާލާ ދެއްވައި ނަސީމާ މުޙައްމަދު ލިޔުއްވާ ގޮތުގައި މި ރަދުން ރަސްކަމަށް އިސްވެވަޑައިގަތީ ވެސް އަދި ރަސްކަން ނިމުނީ ވެސް 1368 ވަނަ އަހަރުއެވެ. ރަސްކަންކުރެއްވީ 2 މަހާއި 15 ދުވަހުއެވެ. ނަމަވެސް “ވާރިދުވަމުން އައިސްފައިވާ ވާހަކައިގައި މި ރަސްކަމުގައި ހިނގިކަމަށް ބުނާ ކަންތައްތަކަށް ބަލާއިރު މި މުއްދަތު މިއަށްވުރެ މާދިގުވާނެ” ކަމަށް ފެންނަކަމަށް ނަސީމާ މުޙައްމަދު ލިޔުއްވައެވެ. ނަސީމާ މުޙައްމަދުގެ މި ބަސްފުޅަށް އަޅުގަނޑު ތާއީދު ކުރަމެވެ.

އައްސުލްޠާން ޢުޘްމާން ސިރީ ސުންދުރަ މަހާރަދުން ނޫނީ ސިރީ ސުންދުރަ އާދީއްތަ މަހާރަދުންނަށް މި ދެ ނަންފުޅުން ވެސް ނިސްބަތްކުރެވޭކަން އަޅުގަނޑަށް ދިރާސާކުރަން ލިބުނު މަދު ފޮތުން ފެނުނު ލިޔުމުން އެނގެއެވެ. އަޅުގަނޑު އެއަށްވުރެ ބޮޑަށް މި ތަނުގައި ފާހަގަ ކުރަން ބޭނުންވަނީ އެ ރަދުންގެ ރަސްކަމުގެ މުއްދަތެވެ. އެހެނީ، ދިވެހިރާއްޖޭގެ ތާރީޚަށް އައު އަލިކަމެއް – 1990 ފޮތުގެ 200 ޞަފުހާގައި އެ ރަދުންގެ ވާހަކަ ދެކެވުނު ބައިގެ 2 ވަނަ ޕެރެގްރާފުގައި ލިޔުއްވާފައިވަނީ މިފަދައިންނެވެ. “ރާދަވަޅި ބުނާގޮތުގައި، މީނަ ރަސްކަމަށް ވެރިވެވަޑައިގަތީ، ގަދަކަމުންނެވެ. ރަސްކަންކުރެއްވި ކަމަށް ބުނަނީ ދޮޅުމަހާއި އަދި ދެމަހާއި ފަނަރަ ދުވަހުއެވެ”. އަޅުގަނޑު ފާހަގަކޮށްފައިވާ “ދޮޅުމަހާއި އަދި ދެމަހާއި ފަނަރަ ދުވަސް” އަޅުގަނޑަށް ދޭހަކުރެވުނީ، އެ ރަދުން ރަސްކަންކުރެއްވީ ދެފަހަރެއްގެ މަތިން ޖުމްލަ ހަތަރު މަސް ދުވަސް ކަމުގައެެވެ.

އައްސުލްޠާނު ޢުޘްމާނު ރަސްގެފާނު ރަސްކަންކުރެއްވިކަމަށް ރާދަވަޅި ބުނާ ކަމަށް ދިވެހި ތާރީޚަށް އައު އަލިކަމެއް – 1990 ފޮތުގެ 201 ވަނަ ޞަފުޙާގައިވާ “ދޮޅުމަހާ އަދި ދެމަހާއި ފަނަރަ ދުވަހު” އެއީ ދެ ފަހަރެއްގެ މަތިން ހަތަރު މަސް ދުވަަސްކަމަށް ދޭހަކުރެވުނު ސަބަބު ދަންނަވާލަން ބޭނުމެވެ. އެއީ، ޢާންމުކޮށް އަޅުގަނޑުމެން ދިވެހިން މަސްދުވަސްކަމަށް ބަލަނީ 30 ދުވަސްކަމަށް ވުމުންނެވެ. މިގޮތަށް ބަލާއިރު ދޮޅުމަސް ދުވަހަކީ 45 ދުވަހެވެ. އަދި ދެ މަހާއި ފަނަރަ ދުވަހަކީ 75 ދުވަހެވެ. މި ދެ ޢަދަދު އެއްކުރީމަ ނުކުންނަ ޖުމުލައަކީ 120 އެވެ.

120، 30 އިން ގެއްލީމާ ނުކުންނަ ޢަދަދަކީ 4 އެވެ. ވީމަ، އެއީ ހަތަރު މަސް ދުވަހެވެ. މިގޮތަށް މި މުއްދަތު އަޅުގަނޑު ހިސާބުކުރި ސަބަބު ވެސް ހާމަކޮށްލަން ޖެހޭނެ، ދޮގެއްތޯއެވެ! އެއީ، ދިވެހި ބަހުގައި “އަދި” މި އަކުރު ބޭނުންކުރާކަމަށް ރަދީފުގައި ބަޔާންކޮށްފައިވާ ހަމައެވެ. ފުރަތަމަ މާނައިގައި ވިދާޅުވަނީ “ވަކިވަރަކަށްވުރެ އިތުރަށް” މިސާލު: “އަދި ދީބަލަ” މިހެންނެވެ. އަދި ބޭނުންކުރެވޭ ދެވަނަ ގޮތަކީ، “މިހާތަނަށް” މިސާލަކީ: “އަދި ނާދޭ” އެވެ. ތިންވަނަ ގޮތެއްކަމަށް ވަނީ، “ދެ ޖުމްލައެެއް ނުވަތަ ދެ ޢިބާރާތެއް ގުޅުވަން ބޭނުންކުރާ އަކުރެއް” މިސާލު: “މި ރަށްތަކުގެ މީހުންނަކީ ވަރަށް މަސައްކަތްތެރި އަދި ކުޅަދާނަ ވިސްނުންތެރި ބައެކެވެ.” މިހެންނެވެ.

“ދޮޅުމަހާ، ދެމަހާ” ދެމެދަށް ‘އަދި’ މި އަކުރު އިތުރުކުރުމުން ރަދީފުގައި “އަދި” މާނަކުރާ، އެކެއް އަދި ތިންވަނަ ހަމައިގެ ތެރެއަށް ނިކަން ރަނގަޅަށް އެބައި ފެތި ‘ދޮޅުމަހާ އަދި ދެ މަހާ’ ކިޔެއެވެ. އަދި އެ ދައްކަނީ ދެ މުއްދަތެއްގެ ވާހަކަ ކަމަށް އަޅުގަނޑަށް އިޙުސާސް ކުރެވެއެވެ.

‘ދިވެހިރާއްޖޭގެ ތާރީޚަށް އައު އަލިކަމެއް’ ފޮތް އެކުލަވާލެއްވި ތާރީޚު ކޮމެޓީގައި ތިއްބެވި ބޭފުޅުންނަކީ، މިއަދު ދިވެހި ބަހުގެ އެންމެ އުސް ކުރިބޯށިތައް ކަމުގައި ގަބޫލުކުރެވޭ ދިވެހި ބަހުގެ އުސްތާޛުންނެވެ. އެ ކޮމެޓީގެ ސެކެޓްރީއަކީ، އެ ބޭފުޅެއްގެ ޙަޔާތްޕުޅުގައި “SINAF”  ރަމްޒު ބޭނުންކުރެއްވި މިއަދުވެސް އެ ބޭފުޅާއާ ވަރަށް މަދު ބޭފުޅަކަށް މެނުވީ ލިޔުންތެރިކަމުގައި ފައިހަމަކޮށް ނުލެވޭނެ މަރުޙޫމް ސައިކުރާ އިބްރާހީމް ނަޢީމް “އަބަދަށް ފެހި” އެވެ. ވީމާ، އޮޅުމަކުން، އެނގިވަޑައިނުގެން، އައްސުލްޠާން ޢުޘްމާނު އަލްފެހެންދުވީ ސިރީ ސުންދުރަ މަހާރަދުން ރަސްކަމުގައި ރެނދަލި ކުރެއްވި މުއްދަތު ހާމަކުރެއްވުމުގައި “ދޮޅުމަހާ އަދި ދެމަހާއި ފަނަރަ ދުވަހު” މި ޢިބާރާތް ކުރެއްވުމުގައި “އަދި” ބޭނުން ކުރައްވާފައިވަނީ ކަމަކަށް އަޅުގަނޑަށް ގަބޫލެއް ނުކުރެވެއެވެ. އަޅުގަނޑު ގަބޫލުކުރަނީ އެ ބޭފުޅުން ތާރީޚު ހޯއްދަވައި އެއްކުރެއްވުމުގެ މަސައްކަތްޕުޅު ކުރެއްވި ދުވަސްވަރު އެ ބޭފުޅުންނަށް ފެނިވަޑައިގެން ލިޔުމެއްގައި އޮތް ޢިބާރާތެއް އެ އޮތްގޮތަށް ނަކަލު ކުރައްވާފައި ވަނީކަމުގައެވެ.

ވަޒީރުލްއަޢުޡަމްގެ އޮފީހުން 1377ހ. ވަނަ އަހަރު އެކުލަވާލެއްވި ތާރީޚު ކޮމެޓީގެ އެންމެހާ ބޭފުޅުން، އެބޭފުޅުންގެ ދުނިޔެވީ ދަންފަޅި ހަމަކުރައްވައި ﷲ ގެ ޙަޟުރަތަށް ދަތުރުކުރައްވައިފިއެވެ. އެ ބޭފުޅުން ދިވެހި ތާރީޚަށް ކުރެއްވި އަގުހުރި ޚިދުމަތުގެ ހެޔޮ ޖަޒާ، ﷲ ދެއްވާށިއެވެ. އާމީން.

“ވާރިދުވަމުން އައިސްފައިވާ ވާހަކައިގައި މި ރަސްކަމުގައި ހިނގިކަމަށް ބުނާ ކަންތައްތަކަށް ބަލާއިރު މި މުއްދަތު މިއަށްވުރެ މާދިގުވާނެ” ކަމަށް ފެންނަކަމަށް ނަސީމާ މުޙައްމަދު ލިޔުއްވައެވެ. ނަސީމާ މުޙައްމަދުގެ މި ބަސްފުޅަށް އަޅުގަނޑު ތާއީދުކުރާ ވާހަކަ ސަބަބު ބަޔާންކުރުމާއެކު، ކިޔުންތެރިންނަށް ދަންނަވާލަން ބޭނުންވީއެވެ.

އަޅުގަނޑު މުޠާލިޢާކޮށް ދިރާސާކުރަން ބޭނުންކުރީ، ނޮވެލްޓީ ޕްރެސްއިން ޗާޕުކުރައްވައި ނެރުއްވާފައިވާ “ބޮޑުތަކުރުފާނު ވާހަކަ، ބުރާރަ މުޙައްމަދުފުޅު ކިޔާގޮތަށް” މި ފޮތެވެ. ފޮތަކީ، 77-11-16 ހިޖުރައިގައި އޭރުގެ މަޙުކަމަތުލް އިރުޝާދުން ފާސްކޮށްފައިވާ ފޮތެކެވެ.

ބުރާރަ މުޙައްމަދުފުޅު ކިޔާގޮތަށް ފުރަތަމައިން ވެސް ބޮޑުތަކުރުފާނު ވާހަކަ ފެށިފައި ވަނީ، ފެހެންދޫ ޢުޡްމާނު ރަސްގެފާނުގެ ރަސްކަމުގައި އެ ރަސްގެފާނުގެ ހަނދޭގިރިން، ހުޅުލޭގައި ދިރިއުޅުނު ހިލާލީ ކަލޯއެއްގެ ދެމަފިރިންނަށް ހުޅުލޭގައި އުޅެން ދަތިވެގެން މާލޭގައި ވަޒަންވެރިވުމަށް އައި ވާހަކައާއި އެ ދެމަފިރިން މާލޭގައި ވަޒަންވެރިވެ ތިބުމަށް ހުއްދަ ނުދެއްވުމަށް ދަންނަވާ ހިސާބުންނެވެ. އެއީ، އިސްވެ ދެންނެވި ވާހަކަ ފޮތުގެ 1 ވަަނަ ޞަފުޙާއެވެ. ދިގުތަން ކުރުކުރުމުގެ ގޮތުންނާއި ކިޔުންތެރިންގެ ވަގުތު ސަލާމަތްކުރުމުގެ ގޮތުން ދަންނަވަމެވެ. އިސްވެ ދެންނެވި ފޮތުގެ 15 ވަނަ ޞަފުޙާގައިވާ “… ނާކޮޅާއި ދިމާއަށް އެނބުރިފައި ޙުސައިން ދެންނެވިޔޭ މަނިއްޕުޅާވޭ ޙަސަނާ އެއްބަޑީ ޙުސައިނޭ، މަނިއްޕުޅު ތިޔަހާ މޮޅު ފިރިހެނެއްވިއްޔާ ބަލާފާނަމޭ، ނިކަން މާލެއަރައި ވަޑައިގެން ބައްލަވާށޭ، މަނިއްޕުޅު މި ދިވެހިރާއްޖޭގައި ހުންނެވުން މުހުތާދު ފުޅިއްޔާ ކޮޅުމަޑުލު ގުރައިދުއަށް ވަޑައިގަންނަވަހަރޭ،”

މިހާރު އަޅުގަނޑެކޭ އެއްފަދައިން ތިބޭފުޅުން ވެސް، ނަސީމާ މުޙައްމަދުގެ ވިދާޅުވުމަށް، އާދެ! “މި ރަސްކަމުގައި ހިނގިކަމަށް ބުނާ ކަންތައްތަކަށް ބަލާއިރު މި މުއްދަތު މިއަށްވުރެ މާދިގުވާނެ” ކަމަށް ފެންނަކަމަށް ނަސީމާ މުޙައްމަދު ވިދާޅުވިވިދާޅުވުން ގަބޫލުކުރައްވާނެ ކަމަށް ހީކުރަމެވެ.

ފެންނަން ހުރި ތާރީޚީ ޙަޤީޤަތަކީ، އައްސުލްޠާން ޢުޘްމާނު އަލްފެހެންދުވީ ސިރީ ސުންދުރަ އާދީއްތަ މަހާރަދުންނޭ ކިޔުނު ރަސްކަލަކު ދިވެހި ތަޚުތުގައި ރެނދަލިކުރައްވާފައިވާކަމާއި، ދިވެހި ތާރީޚުން ފެންނަން އޮތް ކަމާއި، މިއަދު ވެސް ކޮޅުމަޑުލު ގުރައިދޫ ޒިޔާރަތް މިސްކިތު ޤަބުރުސްތާނުގައި  އައްސުލްޠާން ޢުޘްމާނުލްފެހެންދުވީގެ މަހާނަފުޅު ފެންނަން ހުރިކަމެވެ. އަދި އައްސުލްޠާނު ޢުޘްމާނުލްފެހެންދުވީ ސިރީ ސުންދުރަ މަހާރަދުންގެ އަތްޕުޅުން ހިލާލީކަލޯގެ ދަރިކަލުން ޙަސަން، ރަސްކަން އަތުލެއްވިކަމަށް ދިވެހި ތާރީޚުން ފެންނަކަމެވެ. (ނިމުނީ).

ބެލް ގުރައިދޫއަށް ދިޔައީ މާރިޗު 31 ވަަނަ ދުވަހުގެ ހެނދުނުއެވެ. ގުރައިދޫގައި ހުރެ ބަލާލަން ބޭނުންވާ މުހިންމު ތަނަކީ ޒިޔާރަތެވެ. ނުވަތަ މަހާނަ ހުރިތަނެވެ. (ސާދަވަނަ ޤަރުނުގެ ނިމުނު ހިސާބުގައި)، “ދެ ރަނިކަމަނާއެއްގެ އިސްވަޒީރުގެ ގޮތުގައި” ޚިދުމަތް ކުރެއްވުމަށްފަހު ތަޚުތު އަތުލައިގެން، ސަގާފީގޮތުން ޤަބޫލުކުރެވޭ ސުލްޠާން ޢުސްމާނު | އެވެ. މަދު މަސްކޮޅެއް ތެރޭގައި ދިގު ރަސްކަމެއް ކުރި އެކަމަކު ހަމަ ޖެހުމެއްނެތް ހިލާލީ ދަރިކޮޅުގެ ފުރަތަމަ ރަސްގެފާނު ޙަސަން | އެވެ.

ބޯކޮޅުގައި ހިރިގަލުން ހަދާފައިވާ ގަލުގައި (2 ފޫޓް 5 އިންޗި ގުނަ 1 ފޫޓް 8 އިންޗި) ހަދާފައިވަނީ ޚާއްޞަ ވައްތަރެއްގެ ޑިޒައިނަކަށެވެ. މަތީގައި ތާޖެއްހެން ހަދާފައެވެ. ރަސްގެފާނު ވަޅުފުޅު ލާފައިވަނީ މިސްކިތާ ކައިރީގައި ކަމަށް ބެލެވެއެވެ. މި ބިސްތާނުގައި މިހާރު ހުރީ ރީތިކޮށް އުވަޖަހާ ހަދާފައިވާ ހުރި ފާރެކެވެ. (9 ފޫޓް 8 އިންޗި ގުނަ 5 ފޫޓް ގުނަ 2 ފޫޓް 4 އިންޗި) އެކަމަކު ކައިރީގައި އެއްވެސް ލިޔުމެއް ނުވެއެވެ.