އިބްރާހީމް އަޙްމަދު
ޓައިވާނަކީ ޗައިނާގެ އިރުދެކުނު އައްސޭރިފަށާ ގާތްގަނޑަކަށް 100 މޭލު ދުރުގައި އޮންނަ ޖަޒީރާއެކެވެ. ޗައިނާއާއި ޓައިވާނުގެ މައްސަލަ ކުރިމަތިވެގެން އުޅޭ މައިގަނޑު ސަބަބު ވަރަށް ސާފެވެ. ބެއިޖިންގްގައި އޮތް ޗައިނާ ސަރުކާރުން ދެކެނީ، ޓައިވާނަކީ، ޗައިނާގެ ޕްރޮވިންސެއްގެ ގޮތުގައެވެ. އެކަމަކު ޓައިވާނުގެ ގިނަ ރައްޔިތުން ދެކެނީ، އެމީހުންގެ އަމިއްލަ ވެރިކަމެއް ވެސް ކުރަމުންދާ އެ ޖަޒީރާއަކީ މިނިވަން ވަކި ދައުލަތެއްގެ ގޮތުގައެވެ.
ޗައިނާއާއި ޓައިވާނުގެ ތާރީޚުން ބުނެދެނީ ކޮން ވާހަކައެއް؟
ތާރީޚުން ފެންނަން އޮތް ގޮތުގައި، ޓައިވާނުގެ އެންމެ ފުރަތަމަ ވަޒަންވެރިންނަކީ އޮސްޓްރޮނޭޝިއާ ބަހުން ވާހަކަ ދައްކާ ޤަބީލާއެކެވެ. އެކެޑެމިކް ދިރާސާތަކުން ދައްކާ ގޮތުގައި އެމީހުންގެ ކާބަފައިން ޓައިވާނުގައި ދިރިއުޅެން ފެށިތާ ގާތްގަނޑަކަށް 6500 އަހަރުވެއްޖެއެވެ. 17 ވަނަ ޤަރުނުން ފެށިގެން ޚާން ޗައިނީސްގެ އިސްތިއުމާރީން ޓައިވާނުގައި ވަޒަންވެރިވާން ފެށުމުގެ ކުރިން، ޓައިވާނުގެ ރަށްވެހިންނަކީ އެމީހުންގެ އަމިއްލަ ސަރަހައްދީ ސަގާފަތާއި ވިޔަފާރީގެ އަމިއްލަ ވިއުގައެއް އޮތް ބައެއްކަން ފުޅާ ދާއިރާއެއްގައި ފެންނަންހުރި ހެކިތަކުން ދައްކައެވެ. ބެލެވޭ ގޮތުގައި، މި ދެންނެވި އޮސްޓްރޮނޭޝިއަނުން ޓައިވާނަށް ހިޖުރަކޮށްފައިވަނީ ދެކުނު ޗައިނާ ސަރަަހައްދުންނެވެ.
ޗައިނާގެ އެމްޕެރަރއަށް އެންމެ ފުރަތަމަ ޓައިވާނު ޖަޒީރާ ހޯދިފައިވަނީ މީލާދީން 239 ވަނަ އަހަރު ކަމަށް ރިކޯޑް ކުރެވިފައިވެއެވެ. އެއީ، އެ ދުވަސްވަރު އެ ސަރަހައްދު އެކްސްޕްލޯ ކުރުމަށް ޗައިނާގެ އެމްޕަޔަރ ފޮނުވި އެކްސްޕެޑިޝަނަރީ ފޯސްއަށެވެ.
1600 ގެ އަހަރުތަކުގެ ކުރިން ޓައިވާނުގައި ސެންޓްރަލް ރޫލިން އޮތޯރިޓީއެއް ނުވަތަ މަރުކަޒީ ވެރިކަންކުރި ބާރެއް އޮތްކަމަކަށް ނުބެލެވެއެވެ. އަދި، 17 ވަނަ ޤަރުނުގެ ކުރީކޮޅުން ފެށިގެން ގާތްގަނޑަކަށް 40 އަހަރު ވަންދެން ޓައިވާނު އޮތީ ޑަޗް ކޮލޮނީއެއްގެ ގޮތުގައެވެ. އޭގެ ފަހުން، 1661 ވަަނަ އަހަރުން ފެށިގެން ގާތްގަނޑަކަށް ވިއްސަކަށް އަހަރު ވާންދެން އަލުން މިނިވަން ބައެއްގެ ގޮތުގައި ޓައިވާނު އޮތެވެ.
ތާރީޚީ މަސްދަރުތަކުން ދައްކާ ގޮތުގައި މި ޖަޒީރާ އެންމެ ފުރަތަމަ ޗައިނާގެ ކޮންޓްރޯލްގެ ދަށަށް އައީ 17 ވަނަ ޤަރުނުގައި ޗައިނާގެ ޗިންގް ދަރިކޮޅުން އެ ޖަޒީރާގައި ވެރިކަން ހިންގަން ފެށި ހިސާބުންނެވެ. ޗިންގް ދަރިކޮޅުގެ ބާރުގެ ދަށުގައި 1683 އިން 1895 ވަނަ އަހަރާ ހަމައަށް އެ ޖަޒީރާ ދެމި އޮތެވެ. އެ ދުވަސްވަރު، ގިނަ އަދަދެއްގެ ބަޔަކު ޗައިނާއިން ޓައިވާނަށް ހިޖުރަކޮށްފައިވެއެވެ. ޗައިނާއިން އެ ޖަޒީރާއަށް ހިޖުރަކުރި މީހުންގެ ތެރޭގައި ފުޖިއަން (ފުކިއެން) ޕްރޮވިންސްގެ ހޮކްލޯ ޗައިނީސް މީހުންގެ އިތުރުން، ގުއަންޑޮންގް ސަރަހައްދަށް ނިސްބަތްވާ ހައްކާ ޗައިނީސް މީހުން ގިނައެވެ. އެ އާބާދީއަކީ ޓައިވާނުގެ މިހާރު އޮތް ޑިމޮގްރަފިކް ގްރޫޕުތަކަށް ބަލާއިރު، އެންމެ ބޮޑު އާބާދީ ރަމްޒުކޮށްދޭ ބައި ވެސްމެއެވެ.
ޓައިވާނުގައި ޒަމާންތަކެއް ވާންދެން ވެރިކަން ކުރި ޗިންގް ދަރިކޮޅުގެ ބާރު، އެ ޖަޒީރާއިން ކެނޑިގެންދިޔައީ، ޗައިނާއާއި ޖަޕާނާ ދެމެދު ކުރި ފުރަތަމަ “ސީނޯ-ޖަޕަނީސް” ހަނގުރާމައަށް ފަހުއެވެ. އެ ހަނގުރާމައިގައި 1895 ވަނަ އަހަރު ޖަޕާނުން ޗައިނާ އިސްތިޢުމާރުކޮށް، ޗިންގް ދަރިކޮޅުގެ ބާރު ކަނޑުވާލިއެވެ. އޭގެފަހުން، ދެވަނަ ބޮޑު ހަނގުރާމައާ ހަމައަށް ޓައިވާނު އޮތީ ޖަޕާނުގެ ބާރުގެ ދަށުގައެވެ.
ޗައިނާއަށް ޓައިވާނުގެ ޖަޒީރާ އަނބުރާ ލިބުނީ، ދެވަނަ ބޮޑު ހަނގުރާމައިން ޖަޕާނަށް ކުރިމަތިވި ބޮޑު ނާކާމިޔާބީއަށްފަހު، ޗައިނާއަށް އެ ސަރަހައްދުގެ ކޮންޓްރޯލް ދޫކޮށްލަން މަޖުބޫރުވުމުންނެވެ. އެ ދުވަސްވަރު ޗައިނާގެ ބޮޑު ބައެއްގައި ވެރިކަން ކުރަމުންދިޔައީ އަސްކަރީ ހުދުމުޚުތާރު ވެރިކަމެއް ކުރަމުންދިޔަ ޗައިނީސް ނެޝަނަލިސްޓް ޕާޓީ ނުވަތަ ކުއޮމިންޓަންގް (ކޭއެމްޓީ) އެވެ.
ދެވަނަ ބޮޑު ހަނގުރާމައަށް ފަހު، ޗައިނާގެ މެއިންލޭންޑްގައި، ދާޚިލީ ހަނގުރާމައެއް ފެށިގެން ދިޔައެވެ. އެއްކޮޅުން ހަނގުރާމަ ކުރީ ވެރިކަމުގައި އޮތް ނެޝަނަލިސްޓުންގެ ކުއޮމިންޓަންގް (ރިޕަބްލިކް އޮފް ޗައިނާ ނުވަތަ އާރުއޯސީ) ގެ ލީޑަރ ޗިއަންގް ކައި-ޝެކްގެ ލަޝްކަރެވެ. ހަނގުރާމައިގެ އަނެއްކޮޅުގައި އޮތީ މައޯ ޒެޑޮންގްގެ ކޮމިއުނިސްޓް (ޕީޕަލްސް ރިޕަބްލިކް އޮފް ޗައިނާ ނުވަތަ ޕީއާރްސީ) ލަޝްކަރެވެ. މި ހަނގުރާމައިގައި، ޗައިނީސް ނޭޝަނަލިސްޓް ޕާޓީގެ ޗިއަންގް ކައި-ޝެކް ބަލިވުމާ އެކު، 1949 ވަނަ އަހަރު ޗައިނާގެ މެއިންލޭންޑްގެ ކޮންޓްރޯލް ކޮމިޔުނިސްޓުންނަށް ލިބުނެވެ. އެންމެފަހުން، ޗިއަންގްއާއި އޭނާގެ ސަރުކާރުގެ ބާކީ ތިބި މީހުންނާއި، އެ މީހުންނަށް ތާއީދުކުރާ މީހުން ހިމެނޭހެން ގާތްގަނޑަކަށް 1.5 މިލިއަން މީހުން، 1949 ވަނަ އަހަރު ޗައިނާއިން ފިލައިގެން ދިޔައީ، ޓައިވާނަށެވެ. އެ ހިސާބުން ޗައިނާއަށް ނިސްބަތްވާ ދެ ސަރުކާރެއް އުފެދުނީއެެވެ. ޗައިނާގެ މެއިންލޭންޑްގައި ވެރިކަންކުރަން ފެށީ، މައޯ ޒެޑޮންގްގެ ކޮމިއުނިސްޓް ވެރިކަމެވެ. ނުވަތަ “ޕީޕަލްސް ރިޕަބްލިކް އޮފް ޗައިނާ” އެވެ. ޓައިވާނުގައި ޗައިނާގެ ނެޝަނަލިސްޓް ޕާޓީ (ކުއޮމިންޓަންގް) ގެ “ރިޕަބްލިކް އޮފް ޗައިނާ” ގެ ވެރިކަން ފެށުނެވެ.
ޓައިވާނުގެ ސިޔާސީ ދާއިރާގައި ގިނަ އަހަރުތަކެއް ވާންދެން ވަރަށް ވަރުގަދަ ނުފޫޒެއް ކުއޮމިންޓަން (ކޭއެމްޓީ) އިން ފޯރުވިއެވެ. މިގޮތުން، ކޭއެމްޓީގެ ލީޑަރ، ޗިއަންގް، ޓައިވާނުގައި އަރުވާލެވިގެން ހުންނަވައި، އެމަނިކުފާނު ޗައިނާގައި ހިންގި “ރިޕަބްލިކް އޮފް ޗައިނާ” ގެ މައިސަރުކާރު، ޓައިވާނުގެ ޓައިޕޭގައި ޤާއިމް ކުރައްވައި، އެ ސަރުކާރުގެ އިސް ލީޑަރުގެ ގޮތުގައި 25 އަހަރު ވާންދެން ދެމިހުންނެވިއެވެ.
ޗިއަންގްގެ ނެޝަނަލިސްޓް ޕާޓީ (ކޭއެމްޓީ) އަކީ ޓައިވާނުގެ ތާރީޚުގައި އެންމެ ވަރުގަދަ ނުފޫޒެއް ފޯރުވި ސިޔާސީ ހަރަކާތްތެރިންނެވެ. އެ ޖަޒީރާގެ ތާރީޚުގެ މުހިންމު ދުވަސްވަރެއްގައި، އެ ޕާޓީން ވެރިކަން ހިންގިއެވެ.
ޗިއަންގްއަށް ފަހު، ޓައިވާނުގައި އޮތް “ރިޕަބްލިކް އޮފް ޗައިނާ” (އާރުއޯސީ) ގެ ރައީސްގެ މަޤާމާ ހަވާލުވެ ވަޑައިގެންނެވީ އެމަނިކުފާނުގެ ދަރިކަލުން ޗިންގް-ކުއޯއެވެ. އެމަނިކުފާނު ފާހަގަކުރެވުނީ، ކޮމިޔުނިސްޓް ސިފަތައް މަޑުމަޑުން ދޫކޮށްލައި، ޑިމޮކްރެޓިކް ވެރިކަމާ ދިމާއަށް ދޫދެއްވި ބޭކަލެއްގެ ގޮތުގައެވެ. ވެރިކަމުގެ ހިންގުމަށް މި ބަދަލު ގެންނަވައި، ދޫދެއްވަން އެމަނިކުފާނަށް ޖެހިވަޑައިގަތީ، ވެރިކަން ހިންގަމުންދިޔަ ޚުދުމުޚުތާރު ގޮތްތަކާ މެދު ނުރުހުން ފާޅުކުރާ އާންމު ރައްޔިތުންގެ ދެކޮޅުވެރިކަމާ ކުރިމަތިލާން ޖެހިވަޑައިގެންނެވުމުންނެވެ. ހަމައެއާއެކު، ޓައިވާނުގައި ކުރިއަރަމުންދިޔަ ޑިމޮކްރަސީ ހަރަކާތްތަކުގެ ޕްރެޝަރާ ވެސް ކުރިމަތިލައްވަން ޖެހިވަޑައިގަތުމުންނެވެ. ޓައިވާނުގެ ސިޔާސީ މަޝްރަހަށް އަވަސް ބަދަލުތަކެއް އަންނަމުންދިޔަ އެ ދަނޑިވަޅުގައި، ރައީސް، ޗިންގް-ކުއޯ އަވަހާރަވިއެވެ.
މި ހިސާބުން ހަނދާނުގައި ބަހައްޓަންވީ ކަމަކީ، ޓައިވާނުގައި އޮތް ރިޕަބްލިކް އޮފް ޗައިނާގެ ސަރުކާރުން ވެރިކަން ކުރަމުންދިޔައީ ކޭއެމްޓީ ތަމްސީލުކުރާ އެންމެ ޕާޓީއެއްގެ ދައުރު އޮތް، ވެރިކަމެއް ކަމެވެ. އެ ޕާޓީގެ ރައީސްގެ މަޤާމު އަދާކުރައްވާ ބޭފުޅަކީ، ސަރުކާރުގެ ރައީސްގެ މަޤާމު ވެސް އަދާކުރައްވާ ބޭފުޅާއެވެ.
ކޮންމެއަކަސް، ޗިންގް-ކުއޯއަށް ފަހު ކޭއެމްޓީގެ ރައީސްކަމުގެ މަޤާމާ ހަވާލުވެ ވަޑައިގެންނެވީ ލީ ޓެންގް-ހޫއީއެވެ. “މިސްޓަރ ޑިމޮކްރެސީ” ގެ ނަމުން މަޝްހޫރުވި ލީ ޓެންގް-ހޫއީގެ ވެރިކަމުގައި އެމަނިކުފާނު އިސްވެ ހުންނަވައިގެން ޓައިވާނުގެ ހިންގުމުގެ ނިޒާމަށް ބޮޑެތި ދުސްތޫރީ ބަދަލުތަކެއް ގެންނެވިއެވެ. ލީ ޓެންގް-ހޫއީ ގެންނެވި ދުސްތޫރީ ބަދަލުތަކުގެ ތެރޭގައި ސިޔާސީ ގައިދީން މިނިވަންކުރުމާއި، ޓައިވާނުގެ މައިނޯރިޓީ އާބާދީއަށް ބާރުތައް ބައްސަވާލެއްވުމާއި، ޝުޢޫރު ފާޅުކުރުމުގެ މިނިވަންކަން ނޫސްވެރިންނަށް ދެއްވުން ފަދަ ބޮޑެތި އިސްލާހީ ބަދަލުތައް ހިމެނެއެވެ. އަދި، ހުރިހާ ޕާޓީތައް ބައިވެރިވާ އާންމު އިންތިހާބެއް ބޭއްވުމަށް މަގުފަހި ކޮށްދެއްވިއެވެ. އޭގެ ސަބަބުން، 2000 ވަނަ އަހަރު ބޭއްވި އިންތިހާބުގައި ކޭއެމްޓީއަށް ނިސްބަތް ނުވާ ފުރަތަމަ ރައީސްގެ ގޮތުގައި، ޗެން ޝުއީ-ބިއަން އިންތިޚާބު ވެވަޑައިގެންނެވުމަށް ޖާގަ ލިބިގެން ދިޔައެވެ.
ދައުލަތެއްގެ ގޮތުގައި އދ. އިން ޓައިވާން ބަލައިގަންނަނީ ކިހިނެއް؟
ޓައިވާނުގެ އަސްލު “ސްޓޭޓަސް” އާ މެދު ޚިޔާލު ތަފާތުވުންތަކާއި އޮޅުންބޮޅުންތައް އެބަ އޮތެވެ. ޓައިވާނަކީ އެމީހުންގެ އަމިއްލަ ގާނޫނު އަސާސީއެއް އޮތް ބައެކެވެ. ޑިމޮކްރެޓިކް އުސޫލުން އިންތިޚާބުވެފައިވާ ލީޑަރުން އެބަ ތިއްބެވެ. އެ މީހުންގެ އާމްޑް ފޯސަސް ތެރޭގައި ގާތްގަނޑަކަށް 300000 އެއްހާ ހަރަކާތްތެރި ސިފައިން އެބަތިއްބެވެ. ކުރުކޮށް ދަންނަވާނަމަ، ދައުލަތެއްގައި ހުންނަންޖެހޭ ގިނަ ސިފަތައް ޓައިވާނަށް ލިބިފައިވެއެވެ. ކަންމިހެން އޮތްއިރު، އދ. އިން، ދައުލަތެއްގެ ގޮތުގައި ޓައިވާނު ބަލައިގަންނަނީ ކިހިނެއްތޯ މިއީ އުފެދިދާނެ ސުވާލެކެވެ.
އާދެ، ޗިއަންގްގެ ވެރިކަމުގައި، ޓައިވާން ބަލައިގެންފައި އޮތީ ރިޕަބްލިކް އޮފް ޗައިނާގެ ބައެއްގެ ގޮތުގައެވެ. މާނައަކީ، ޗައިނާގެ މެއިންލޭންޑްގެ ބައެއްގެ ގޮތުގައެވެ. އަދި، އދ.ގެ ސަލާމަތީ މަޖިލީހުގައި ވެސް ޗައިނާގެ ގޮނޑި، ޒަމާންތަކެއް ވާންދެން ތަމްސީލުކުރަމުން ދިޔައީ ޓައިވާނުގައި ޤާއިމުވެފައި އޮތް އާރުއޯސީގެ ސަރުކާރުންނެވެ. 1971 ވަނަ އަހަރާ ހަމައަށް އދ.ގެ ޗާޓަރ މެމްބަރެއްގެ ގޮތުގައި ވެސް އާރުއޯސީ ސަރުކާރުން ތަމްސީލުކުރިއެވެ. އޭގެއިތުރުން، އދ، ގެ ސަލާމަތީ މަޖިލީހުގެ ދާއިމީ ފަސް މެންބަރުންގެ ތެރޭގައި ހިމެނުނު ޗައިނާ، ތަމްސީލު ކުރި މެމްބަރަކީ ވެސް ޓައިވާނުުގައި ޤާއިމުވެފައި އޮތް އާރުއޯސީއެވެ.
ކަންމިހެން ހިނގަމުން ދަނިކޮށް، ޓައިވާންގެ ވެރިރަށް ޓައިޕޭގައި އޮތް އާރުއޯސީ ސަރުކާރަކީ ޗައިނާގެ މެއިންލޭންޑްގައި ދިރިއުޅޭ އެތައް ސަތޭކަ މިލިއަން މީހުން ތަމްސީލުކޮށްދެވޭ ވަރުގެ ޤާނޫނީ ހައިސިއްޔަތު ލިބިފައިވާ “ޗައިނާގެ މަންދޫބު” ގެ ގޮތުގައި ބަލައި ނުގަތުމަށް، 1970 ގެ އަހަރުތަކުގެ ތެރޭގައި، ބައެއް ޤައުމުތަކުން އދ.ގައި ވަކާލާތުކުރަން ފެށިއެވެ. ދެން ފެނުނީ 1971 ވަނަ އަހަރުގެ އޮކްޓޫބަރު މަހުގެ ތެރޭގައި އދ.ގެ އާންމު މަޖިލީހުގެ 26 ވަނަ ޖަލްސާގައި “ގަރާރު ނަންބަރު 2758” ފާސްކުރި މަންޒަރެވެ. އެ ޤަރާރުގައި “ރިޕަބްލިކް އޮފް ޗައިނާ” ގެ ބަދަލުގައި، “ޕީޕަލްސް ރިޕަބްލިކް އޮފް ޗައިނާ” އަކީ އދ.ގައި ޗައިނާގެ ރައްޔިތުން ތަމްސީލުކޮށްދޭ “ހަމައެކަނި ގާނޫނީ މަންދޫބު” ކަމުގައި ސާފު ބަހުން ކަނޑައަޅައި، އިޢުލާނުކުރިއެވެ. އަދި، އދ.ގެ ސަލާމަތީ މަޖިލީހުގެ ދާއިމީ މެންބަރުންގެ ތެރޭގައި ހިމެނޭ ޗައިނާ ތަމްސީލުކުރާ ޤައުމަކީ ވެސް “ޕީޕަލްސް ރިޕަބްލިކް އޮފް ޗައިނާ” ކަމުގައި އިޢުލާނުކުރިއެވެ. އދ. އިން ޗައިނާގެ ޑިޕްލޮމެޓިކް ރިކޮގްނިޝަން ޗައިނާގެ ވެރިރަށް ބެއިޖިންއަށް ބަދަލުކުރުމާ އެކު، އެ ހިސާބުން ޓައިވާނުގައި އޮތް އާރުއޯސީގެ ސަރުކާރުގެ ޤާނޫނީ ހައިސިއްޔަތު އދ. އިން ގެއްލިގެން ދިޔައީއެވެ. އޭގެ ފަހުން ޓައިވާނުގައި އޮތް ރިޕަބްލިކް އޮފް ޗައިނާގެ ސަރުކާރު ޑިޕްލޮމެޓިކް ގޮތެއްގައި ބަލައިގަންނަ ޤައުމުތަކުގެ އަދަދު ވަރަށް ބޮޑަށް ދަށްވެ، އެ އަދަދު ގާތްގަނޑަކަށް 15 އަށް ވެއްޓިގެން ދިޔައެވެ.
ޓައިވާން ޑިމޮކްރެސީއާ ދިމާއަށް!
އެ ހިސާބުން، ޓައިވާނުގައި އޮތް އާރުއޯސީ ސަރުކާރުގެ ހިންގުމުގެ ނިޒާމު މުޅިން އެހެން ދިމާލަކަށް މިސްރާބު ޖެހިއެވެ. ކުރިން ވެރިކަންކުރި ކޮމިޔުނިސްޓް ގޮތްތައް ދޫކޮށް، ޑިމޮކްރެސީއާ ދިމާއަށް ދަތުރު ފެށިއެވެ.
ހިންގުމުގެ ނިޒާމަށް ގެންނަން ފެށި ބަދަލުތަކުގެ ތެރެއިން، ޓައިވާނުގައި ފެށިގެންދިޔަ ޑިމޮކްރެޓިކް ޕްރޮސެސްގައި، 1996 ވަނަ އަހަރަކީ ފާހަގަކޮށްލެވުނު އަހަރެކެވެ. ފުރަތަމަ ފަހަރަށް ހުރިހާ ޕާޓީތަކުން ވާދަކުރެވޭ ގޮތަށް އިންތިޚާބެއް ބާއްވައި، ޑިމޮކްރެޓިކް އުސޫލުން ވެރިކަމުގެ ނިޒާމު ހިންގަން ފެށިއެވެ. ޗައިނާގެ މެއިންލޭންޑްގައި އޮތް ވެރިކަމުގެ ނިޒާމާ ޚިލާފަށް، ޓައިވާނަކީ ޢާންމު ރައްޔިތުން އިންތިހާބުކޮށްގެން ވެރިން ހޮވަމުންދާ ޑިމޮކްރެޓިކް ޖަޒީރާއެކެވެ. އާދެ، ޗައިނާގެ މެއިންލޭންޑްގައި އޮތް ސަރުކާރާ މުޅިން ތަފާތު ވެރިކަމުގެ ނިޒާމެކެވެ.
މި ބަދަލުތަކުގެ ތެރެއިން، ދެން އުފެދެމުން އައީ، ޗައިނާގެ ޕްރޮވިންސެއްގެ ގޮތުގައި ޓައިވާނު އޮތްއޮތުން ނިމުމަކަށް ގެނެސް، މުސްތަޤިއްލު މިނިވަން ދައުލަތެއްގެ ގޮތުގައި ތެދުވުމުގެ ޝުޢޫރުތަކެވެ. އާދެ، 2000 ވަނަ އަހަރު ޑިމޮކްރެޓިކް ޕްރޮގްރެސިވް ޕާޓީ (ޑީޕީޕީ) އިން ވެރިކަމަށް އައުމަށް ފަހު ޓައިވާނުގެ މިނިވަންކަމާއި އައިޑެންޓިޓީ ހޯދަން ކުރަމުންދިޔަ މަސައްކަތް އިތުރަށް ހަލުވި ކުރަން ފެށިއެވެ.
2000 ވަނަ އަހަރު، ޓައިވާނުގެ ރައީސް ކަމުގެ މަޤާމަށް ޗެން ޝުއީ-ބިއަން އިންތިޚާބުވި ހިސާބުން، ޗެންއާއި އޭނާގެ ޕާޓީ، ޑީޕީޕީއިން ވަނީ ފާޅުގައި ޓައިވާނުގެ “މިނިވަންކަމަށް” ތެދުވެފައެވެ. މިއީ، ބެއިޖިންއަށް ވަރަށް ބޮޑު ނުތަނަވަސްކަމަކާ ކުރިމަތިވި، ކަމަކަށް ވިއެވެ. ފަހެ، އެކަން ހުއްޓުވަން ޗައިނާއިން ގިނަ ފިޔަވަޅުތަކެއް އަޅަމުން ދަނިކޮށް އަނެއްކާ ވެސް ފެނުނީ، 2004 ވަނަ އަހަރު، ދެވަނަ ދައުރަކަށް ޗެން އަލުން އިންތިޚާބުވި މަންޒަރެވެ. އެއާއެކު، އޭގެ އަހަރެއްހާ ދުވަސް ފަހުން، ޓައިވާނާ ދެކޮޅަށް “އެންޓި ސެސެޝަން” (ވަކިވުމާ ދެކޮޅު) މާއްދާ ޗައިނާއިން ފާސްކުރިއެވެ. މި މާއްދާގައިވާ ގޮތުން، ޓައިވާނުން ޗައިނާއާ “ވަކިވާން” މަސައްކަތް ކޮށްފިނަމަ ޓައިވާނާ ދެކޮޅަށް “ސުލްހަ ނޫން ގޮތްތައް” ބޭނުން ކުރުމުގެ އިޚްތިޔާރު ޗައިނާއަށް ޤާނޫނީގޮތުން ލިބިދެވޭ ކަމަށް ކަނޑައެޅިއެވެ.
އޭގެފަހުން، 2008 ވަނަ އަހަރު ކޭއެމްޓީގެ މާ ޔިންގް-ޖެއޯ، ޓައިވާނުގެ ވެރިކަމާ ހަވާލުވުމަށްފަހު، އިގުތިސާދީ އެއްބަސްވުންތަކުގެ ތެރެއިން ޗައިނާއާއެކު ގުޅުންތައް ރަނގަޅު ކުރަން މަސައްކަތް ކުރައްވާފައިވެއެވެ. އެގޮތުގައި ސުލްހަވެރި ގުޅުމެއް އަށްއަހަރު ވާންދެން ދެ ފަރާތުގެ ދެމެދުގައި ދެމިއޮތެވެ. އަނެއްކާ ވެސް ގުޅުންތައް ގޯސްވާން ފެށީ، ޓައިވާނުގެ މިނިވަންކަމަށް ތާއީދުކުރާ ޑީޕީޕީގެ ލީޑަރު ޓްސައި އިންގް-ވެން، 2016 ވަނަ އަހަރު، ރައީސްކަމަށް އިންތިހާބުވެ ވަޑައިގެންނެވުމާ ހަމައިންނެވެ.
ޓްސައި ވަނީ އެންމެފަހުން ޓައިވާނުގައި 2020 ވަނަ އަހަރު ބޭއްވި އިންތިޚާބުގައި ދެވަނަ ދައުރަކަށް ވެސް ހޮވިވަޑައިގެންފައެވެ.
ޗައިނާ – ޓައިވާނުގެ މައްސަލައާއި އެމެރިކާ
ޓައިވާނު އޮންނަ ސަރަހައްދު، އެމެރިކާގެ ޚާރިޖީ ސިޔާސަތަށް މުހިންމުވާ ސަބަބަކީ، އެ ޖަޒީރާ އޮތީ އެމެރިކާގެ “ފްރެންޑްލީ ޓެރިޓަރީޒް” ލިސްޓުގެ ތެރޭގައި ހިމެނޭ “ފަސްޓް އައިލެންޑް ޗެއިން” ގެ އިންފާރު ތެރޭގައި ކަމުގައިވާތީއެވެ. ހުޅަނގުގެ ބައެއް ތަޖުރިބާކާރުން ދެކޭގޮތުގައި، ޓައިވާނުގެ ފުރިހަމަ ކޮންޓްރޯލް ޗައިނާއިން ނަގައިފިނަމަ، އެމެރިކާގެ ބާރުގެ ދަށުގައިވާ ހުޅަނގު ޕެސިފިކް ސަރަހައްދުގައި އޮތް ގުއާމްއާއި ހަވާއީ ފަދަ ދުރުގައި ހުރި އެމެރިކާގެ އަސްކަރީ މަރުކަޒުތަކަށް ނުރައްކާ ވާނެއެވެ. އެކަމަކު ޓައިވާނަށް އަތްގަދަ ކުރަމުންދާ ޗައިނާއިން ބުނަނީ އެ ޤައުމުގެ ނިޔަތަކީ ހަމައެކަނި “ސުލްހަވެރި ނިޔަތެއް” ކަމުގައެވެ.
ޑިޕްލޮމެޓިކަލީ، އެމެރިކާއިން ކުރިން ބޮޑަށް ރަސްމީ ގުޅުންތައް ބާއްވަމުން ދިޔައީ “ވަން-ޗައިނާ” ސިޔާސަތަށެވެ. އެއީ، ޗައިނާގެ އެންމެ ސަރުކާރެއް ބަލައިގަންނަ ސިޔާސަތެވެ. 1970 ގެ އަހަރުތަކުން ފެށިގެން އެމެރިކާގެ ޑިޕްލޮމެޓިކް މިސްރާބު މިގޮތަށް ބައްޓަންކުރަން ފެށުނީ ޗައިނާއާއި އެމެރިކާއާ ދެމެދު، ގުޅުން ތަރައްގީ ކުރަން ޖެހޭކަން ފެނުމުންނެވެ. ރައީސް ޖިމީ ކާޓާގެ ވެރިކަމުގައި އެމެރިކާއިން ވަނީ 1979 ވަނަ އަހަރު ބެއިޖިންއާ އެކު ރަސްމީ ޑިޕްލޮމެޓިކް ގުޅުންތަކެއް ޤާއިމްކޮށްފައެވެ. އެއާއެކު، އެ ދުވަސްވަރު، ބެއިޖިންގގައި އޮތް ސަރުކާރަށް ވާގިވެރިވުމުގެ ގޮތުން، އެމެރިކާއިން ޓައިޕޭއާ އެކުއޮތް ރަސްމީ ގުޅުންތައް ކަނޑާލައި، އެ ޤައުމުގެ ޓައިޕޭ އެމްބަސީ ބަންދު ވެސް ކުރިއެވެ.
ނަމަވެސް ޓްރޭޑް އޮފީސް ނުވަތަ ކަލްޗަރަލް އިންސްޓިޓިއުޝަންތަކުގެ ހަރަކާތްތައް ހިންގުމުގެ ނަމުގައި އެމެރިކާއިން ޓައިވާނާއެކު ގުޅުންތައް ބާއްވަމުންދެއެވެ.
އެމެރިކާ ހިމެނޭ ގޮތަށް ޓައިވާން ބަލައިގަންނަން ފެށީ، ހުޅަނގުގެ ވިސްނުންތަކާ ދުރު، ކޮމިއުނިސްޓް ޗައިނާއާ ފެޔަށް ޓައިވާނުން ޖެހެން ފެށި ހިސާބުންނެވެ. މިހާރު އެމެރިކާއަކީ، ޓައިވާނުގެ އެންމެ މުހިންމު ސަލާމަތީ އެކުވެރިޔާ ވެސް މެއެވެ.
ޗައިނާ-ޓައިވާނުގެ ޒަމާންވީ މައްސަލާގައި، އެމެރިކާއިން ގެންގުޅޭ ދެފުށް ނުފެންނަ ސިޔާސަތުތަކާ މެދު ޗައިނާއިން އަބަދުވެސް ޝައްކުކުރެއެވެ. އެމެރިކާއިން “ވަން ޗައިނާ” ސިޔާސަތު ޤަބޫލުކުރުމާއެކު، އޭގެ އަނެއްކޮޅުން ޓައިވާނަށް އަސްކަރީ ގޮތުން އެމެރިކާއިން އެހީތެރިވުމަކީ، އެމެރިކާގެ އިތުބާރު ޗައިނާގެ ކުރިމަތީގައި ގެއްލުނު އެއް މައްސަލައެވެ. އެމެރިކާއިން ޓައިވާނަށް ހަތިޔާރު ވިއްކަމުން ދަނީ، ޓައިވާނަށް އަމިއްލައަށް ދިފާޢުވުމަށް އެހީތެރިވުމުގެ ގޮތުން ކަމުގައި ބުނެއެވެ. ހަމައެއާއެކު، ޗައިނާއާއި ޓައިވާނުގެ މެދުގައި އުފެދިފައިވާ ޚިޔާލު ތަފާތުވުންތައް ސުލްހަވެރިކަމާ އެކު ހައްލުކުރުމަށް ބާރުއަޅާ ކަމަށާއި، ދެފަރާތަށް ވެސް “ބިނާކުރަނިވި މަޝްވަރާ” ކުރުމަށް ހިތްވަރުދޭ ކަމަށް އެމެރިކާއިން ގޮވާލައެވެ.
މި ކޯޅުމުގެ ހުޅުގަނޑު ފަޅައިގެން ގޮސް، ޗައިނާއިން ޓައިވާނާ ދެކޮޅަށް އަސްކަރީ ފިޔަވަޅެއް އެޅުމަކީ ހުޅަނގުން ބަލަން އޮންނާނޭ ކަމެއް ނޫނެވެ. އެއީ “ބޮޑު ހަނގުރާމައެއް” ފެށުމުގެ ކޮޅުމައްޗަށްވުން އެކަށީގެންވެއެވެ.
ލިޔުމުގައި ބޭނުންކޮށްފައިވާ ބައެއް ޓާމްތަކުގެ މާނަ:
- “ޗައިނާގެ މެއިންލޭންޑް” މި ލަފުޒަކީ، ޕީޕަލްސް ރިޕަބްލިކް އޮފް ޗައިނާ (ޕީއާރުސީ) ގެ ސަރަހައްދަށް ނިސްބަތްކޮށް ބޭނުންކުރާ ލަފުޒެކެވެ. އެއީ ޖޯގްރަފިކަލީ ގޮތުން ޗައިނާގެ މައިބިމާއި ކައިރީގައިވާ ހައިނާން، ޗޮންގްމިންގް، އަދި ޒޯޝަން ފަދަ ޖަޒީރާތައް ވެސް ހިމެނޭ ގޮތަށެވެ.
- “ފްރެންޑްލީ ޓެރިޓަރީ” އޭ މުޚާޠަބުކުރަނީ، އެމެރިކާއާ ޚާރިޖީ ގުޅުން ބާއްްވާ މިނިވަން ޤައުމެއް ނުވަތަ ސަރަޙައްދަށް ނިސްބަތްކޮށެވެ. އެމެރިކާއާ އެކު އޮންނަ މި ގުޅުންތަކުގެ ތެރެއިން އެމެރިކާގެ އަސްކަރީ ބާރާއި، އިގުތިސާދީ ރައުސުލްމާލާއި، ވިޔަފާރީގެ ރޮނގުން އެ ސަރަހައްދުތަކަށް ބާރުފޯރުވައެވެ.
- ފަސްޓް އައިލެންޑް ޗެއިންއަކީ، އިރުއުތުރުން ކަމްޗަޓްކާ ޕެނިންސުލާއިން ފެށިގެން ހުޅަނގު ދެކުނުން މެލޭ ޕެނިންސުލާއާ ހަމައަށް އޮންނަ ޖަޒީރާތަކުގެ ޗެއިންއެކެވެ. އޭގެ ތެރޭގައި ކުރިލް އައިލެންޑްސް، ޖަޕާނުގެ އާކިޕެލަގޯ، ރިޔުކިއު އައިލެންޑްސް، ޓައިވާން، އުތުރު ފިލިޕީންސް، އަދި ބޯނިއޯ ހިމެނެއެވެ.
- “ވަން ޗައިނާ” މި ޓާމްއަކީ ޗައިނާގެ މަޤާމުގައި އޮތީ އެންމެ ސަރުކާރެއްކަން ޑިޕްލޮމެޓިކަލީ ވާ އިޢުތިރާފަކަށް ބޭނުންކުރާ ޓާމްއެކެވެ. އެ ސިޔާސަތުގެ ދަށުން އެމެރިކާއިން ރިކޮގްނައިޒްކޮށް، ރަސްމީ ގުޅުންތައް ބާއްވަމުން ދަނީ ވަކިވެފައިވާ ޕްރޮވިންސެއްގެ ގޮތުގައި ދެކޭ ޓައިވާން ޖަޒީރާގެ ބަދަލުގައި ޗައިނާގެ މެރިންލޭންޑްގައި އޮތް ސަރުކާރާއެކުއެވެ.
