ދުނިޔޭގެ ދެވަނަ ބޮޑުހަނގުރާމައާއި ދިވެހިރާއްޖެ: އައްޑޫ، ހިމޭން ދުނިޔެއަކުން ހަލަބޮލި އަސްކަރީ މަރުކަޒަކަށް

މީލާދީން 1939 ގައި، ދުނިޔޭގެ ދެވަނަ ބޮޑުހަނގުރާމަ ފެށި، ހަނގުރާމަ ވަރުގަދަވަމުން، އެކި ސަރަހައްދުތަކަށް ފުޅާވަމުން ދިޔަ ބާރު ސްޕީޑަށް ރިއާޔަތްކޮށް، އޭރުގެ އަޝްކަރީ ތަޖުރިބާކާރުންގެ ވިސްނުމަކީ، އެމެރިކާއާއި ޖަޕާނުގެ އަޝްކަރީ ކުރިމަތިލުމެއް ޕެސިފިކް ކަނޑުގައި ހިނގައިފާނެކަމެވެ. ހަމަ އެފަދަ ކުރިމަތިލުމެއް، އިނގިރޭސީންނާއި ޖަޕާނާ ދެމެދު، އިންޑިއާ ކަނޑުގައި ވެސް ހިނގައިފާނެކަމެވެ. އިންޑިއާ ކަނޑަށް ބަލާއިރު، ދުރު އިރުމަތީގެ ރަށްތައް ދިފާއު ކުރުމުގައި، އިނގިރޭސި ސިފައިންނަށް އެންމެ މުހިންމު ތަނަކީ ސިންގަޕޫރެވެ. އެހެނަސް، ޖަޕާނުގެ ބާރުދަށަށް މެލޭޝިޔާއާއި، ސިންގަޕޫރާއި، ޖާވާއާއި ސުމާޓްރާ ވެސް ގެއްލިގެން ހިނގައިދާނެކަމަށް ބަލާފައި، އިނގިރޭސި އަޝްކަރީ ވެރީންގެ ވިސްނުމަކީ، ދުރު އިރުމައްޗާ، ހުޅަނގު ދެކުނެ އޭޝިޔާގެ ދިފާޢަށް، ސިލޯނުގެ ބޭނުން ހިފުމަށެވެ. ސިލޯނަކީ، ރާއްޖެއާއި ވަރަށް ކައިރީގައި އޮތްތަނަކަށް ވާތީ، ޖަޕާނުގެ ހަމަލާއެއް ސިލޯނަށް ވެސް އަރައިފާނެ ކަމަށް ބަލައި، އެ ފަދަ ހަމަލާއަކުން ލިބިދާނެ ގެއްލުން ކުޑަކުރުމުގެ ގޮތުން، ދިވެހިރާއްޖޭގެ ބޭނުން ވެސް ހިފުމަށެވެ. 1941 ގެ ޑިސެމްބަރުގައި، ޕާރލް ހާރބަރަށް ޖަޕާނުން ބޮން އެޅުމުގެ އެތަކެއް މަހެއް ކުރިން އިނގިރޭސީން ދިޔައީ، މިކަންކަމަށް ވިސްނައި، އައްޑޫގެ ދައުރު ފުޅާކުރުމަށް ރާވަމުން، އެ ރޭވުންތައް ތަންފީޒުކުރަމުންނެވެ.

1941 ގެ އޮގަސްޓު މަހުގައި އިނގިރޭސި ސިފައިން ވަނީ، ރާއްޖޭގެ އެންމެ ދެކުނުގައި އޮތް އައްޑު އަތޮޅަށް ގޮސް، އެ ތަނުގައި ދެވަނަ އަޝްކަރީ މަރުކަޒެއް ތައްޔާރުކުރުމުގެ މަސައްކަތް އަވަސްކޮށްފައެވެ. އައްޑޫ އަކީ، އީކްއޭޓަރުން އެންމެ ދެކުނަށް އޮތް ރާއްޖޭގެ އަތޮޅެވެ. އަތޮޅުން ފުރައިގެން ދެކުނަށް ދާނަމަ އެ ދެވެނީ ފޯޅަވައްސަށެވެ. ދެކުނު ހުޅަނގަށް ދާނަމަ، މަޑަގަސްކަރައަށެވެ. އެފްރިކާގެ އިރުމަތީ ބިތަށެވެ. ދަތުރުފަތުރުކުރުމުގައި، އައްޑުއަކީ މުހިންމު މަންޒިލެއްކަން ފާހަގަކުރެވިފައިވަނީ، އިއްޔެއަކު މިއަދަކު ނޫނެވެ. ބޯދާ ޒަމާނުން ފެށިގެން، އައްޑޫ އަކީ، އިރުމަތީ އެފްރިކާއަށް ދާ ދަތުރުވެރީންގެ ޗާޓުގައި، ފާހަގަކޮށްފައިވާ މުހިންމު މަންޒިލެކެވެ. އޭގެ އެތައް ގަރުނެއް ފަހުން، ދުނިޔެއަށް ކުރިމަތިވި، ދުނިޔޭގެ ދެވަނަ ބޮޑުހަނގުރާމައިގެ ތެރޭގައި އިނގިރޭސި އަޝްކަރިއްޔާ ވެސް ފާހަގަކުރީ، ހުޅަނގު ދެކުނު އިންޑިއާ ކަނޑުގެ ޙަރަކާތްތަކަށް ފާރަލުމުގައި، އައްޑޫގައި ތިބެގެން އެ މީހުންނަށް އަދާކުރެވިދާނެ އިސްތިރާޖީ ރޯލެވެ.

އައްޑު އަތޮޅަށް ވަދެވެން އޮންނަނީ ހަތަރު ދިމާ އަކުން ނެވެ. އެއީ ގަން ކަނޑު، ވިލިގިލި ކަނޑު، ކޮޑަކަނޑު އަދި މާކަނޑެވެ. ކޮޑަކަނޑާއި މާކަނޑު މިއީ ކަނޑި ހެރައިގެ ދެފަރާތުން ވަދެވެން އޮންނަ ދެ ކަނޑެވެ. ކޮޑަކަނޑާއި މާކަނޑު މިއީ، އަތޮޅަށް ވަދެވޭ ކުޑަ ދެ “ގޭޓެވެ”. ފަސޭހަކަމާއެކު، ދޯނިފަހަރާއި ކުދި ބޯޓުފަހަރަށް ވަދެ ނުކުމެވޭނެއެވެ. އަތޮޅަށް ވަދެވެން އޮތް ވިލިގިލިކަނޑަކީ، ވިލިގިއްޔާ، ހެރަތެރައާ ދޭތެރޭ އޮތް ކަނޑެވެ. ދެން އޮތް ގަންކަނޑަކީ، ގަމާ، ވިލިގިއްޔާ ދެމެދު އޮތް ކަނޑެވެ. އެންމެ ފުޅާ ކަނޑަކީ ގަންކަނޑެވެ. ގަންކަނޑުން އެންމެ ބޮޑެތި އުޅަނދުފަހަރަށް އެއް ވެސް ދަތިކަމެއް ނެތި އައްޑުއަތޮޅު އެތެރެވަރިއަށް ވަދެވޭނެއެވެ. އަތޮޅުގެ ވަށައިގެން ލެވިފައިވާ ފަރުތަކުން ޙިމާޔަތްކުރެވިފައިވާތީ، މި ދެންނެވި ހަތަރު “ގޭޓުން”  ނޫން ގޮތަކަށް، އަތޮޅުތެރެއަށް، އުޅަނދުފަހަރު ވަދެ ނުކުތުމަކީ ފަސޭހަކަމެއް ނޫނެވެ. ދެވަނަ ބޮޑުހަނގުރާމައިގެ ތެރޭގައި، އިނގިރޭސީން ވަނީ، ގަންކަނޑު ފިޔަވައި ދެން ހުރި ކަނޑުތަކުން އުޅަނދުފަހަރު ވަދެ ނުކުތުން މަނާކޮށްފައެވެ. އަތޮޅަށް އަންނަ އުޅަނދުފަހަރަށް ހުޅުވާފައި އޮންނަނީ ހަމައެކަނި ގަންކަނޑެވެ. މި ކަނޑަށް ވެސް ވަދެވެނީ، އިނގިރޭސި ސިފައިންގެ ހުއްދަ ލިބިގެންނެވެ.

އައްޑުއަތޮޅު، އަޝްކަރީ ބޭނުމަށް ތައްޔާރުކުރުމުގައި އެންމެ ފުރަތަމަ މަސައްކަތަކަށް ވީ، އިނގިރޭސި ސިފައިން ތިބެން ބޭނުންވާ ހިސާބުގެ ވައު ކޮށައި ސާފުކުރުމެވެ. ދެން ބޮޑެތި އުޅަނދުފަހަރަށް، ދަތުރުކުރެވޭ ފެންވަރަށް މަގު ހެދުމެވެ. މިގޮތުން، ގަމާ، ފޭދުއާ، މަރަދޫ، އަދި ހިތަދޫ، ކޯޒްވޭ އިން ގުޅާލައި، ހިތަދޫ ކޯއްޓޭ ސަރަހައްދުގައި ބެހެއްޓި ބަޑިހަރު ހުރި ހިސާބަށް ދާން 4 މޭލުގެ ދިގު މަގެއް ހެދިއެވެ. މި މަގު ހެދީ، އުނަގަނޑާ ހަމަޔަށް ގަނބާ ޗަސް ބިމުން ބައެއް ހިއްކައިގެން، ޕްރީ ފެބްރިކޭޓަޑް ތަކެތި ބޭނުން ކޮށްގެން 13 ޓަނުގެ ވަރުގަދަ ލޮރީ ދުއްވޭ ފެންވަރުގައެވެ. ހިތަދޫ އެކޭ އެއްގޮތަށް މީދޫގައި ވެސް ބޮޑުބަޑި ހުރި ހިސާބާ، އެ މީހުންގެ ފޭލިގެތަކާ، ހުޅުދޫކޮޅުގައި އޮތް ހެރަތެރައިގެ ގެރަދޫގައި ހަދާފައިވާ އޮފިސަރުން ތިބޭ ކޭމްޕަށް ދިއުމަށް ވެސް އޮތީ ދިގު މަގެއް ހަދާފައެވެ. މީދުއާއި، ހުޅުދުއާއި، ހެރަތެރޭ ދެމެދުގައި ދަތުރުފަތުރު ފަސޭހަކުރުމަށް ތިލަފަޅުތެރޭގައި އޮތީ ފާލަން އަޅާފައެވެ. މަގު ހެދުމާއި، ކޭމްޕުތައް އެޅުމާއި، ފާލަން އެޅުމުގައި ތަން  ސާފުކޮށް، ގަސް ކޮށައި، ތަކެތި އުފުލުމުގައި އިނގިރޭސި ސިފައިންނަށް އެހީތެރިވަމުން ދިޔައީ އައްޑޫ މީހުންނެވެ. ބަޑި ހަރުކުރުމުގެ އިތުރަށް، ވިލިނގިލީގައި މަދިރި މަދުކޮށް، މަދިރި ބިސް އާލާވެ ނުދިނުމުގެ ބޭނުމުގައި ރަށުގެ ކުޅި އޮތީ، މޫދާ ގުޅާފަ، ލޮނުފެން ވައްދައިފައެވެ.

1942 ފެށި، މާކަ ގިނަ ދުވަސްތަކެއް ނުވަނީސް، ޖަޕާނުން ވަނީ، ސިންގަޕޫރާއި، ސުމާޓްރާއާއި، ޖާވާ، އަދި އިންޑޮނޭސިއާ ވެސް ހިފާފައެވެ. އެހެނަސް، ފާހަގަކޮށްލަން ޖެހޭ ކަމަކީ، ހަމަ އެ އަހަރު ފެށުނު އިރު، އައްޑުއަތޮޅު ވެސް އޮތީ އަޝްކަރީގޮތުން ތައްޔާރަށެވެ. ހިތަދު، ގަން، ވިލިގިލި، މީދޫގައި ބަޑިހަރު ހަދައި، މާކަނޑަށް ވާގޮތަށް ހުރީ ބޮޑެތި ބަޑި ބަހައްޓައި، ބަޑިތައް ވަނީ ކެލިބްރޭޓު ވެސް ކޮށްފައެވެ. މަތިންދާ ބޯޓަށް ޖަހާނެ ބަޑި ވެސް ހަރުކޮށް، ބަޑިތަކަށް ބޭނުންވާނޭ ވަޒަނާއި، އެހެނިހެން ހަތިޔާރު ރައްކާކުރުމަށް ހުރީ ބަޑިގުދަން ވެސް އަޅާފައެވެ. ބަޑިތަކާ ދުރު ނޫން ހިސާބުތަކުގައި، ކަނޑު ސަރަހައްދަށް ފާރަލާ މީހުން ތިބުމަށް ‘ބަންކަރު’ތައް ހަދާފައި ވަނީ ބޭރުން ގެނެސްފައިވާ ހިލައާ، ޕޯޓްލަންޑް މެރިން ސިމެންތިން ކޮންކްރީޓުކޮށްގެންނެވެ. ބަޑިހަރު ކޮންކްރީޓުކުރީ ވެސް މި ދެންނެވި ތަކެތިންނެވެ. އެކި ރަށްރަށުގައި ވަނީ ސިފައިންގެ ފޭލިގެ ތަކާއި ސިއްހީ މަރުކަޒުތައް ގާއިމުކޮށްފައެވެ. ދުރު ބަލާނެ ޓަވަރުތަކާއި، ދުރަށް އަލިފޮނުވުމަށް ލައިޓް ފޮނުވާނެ ތަންތަން ހުރީ ބިނާކޮށްފައެވެ. އައްޑޫގެ ރަށްތަކުގައިވާ އިނގިރޭސި ސިފައިންގެ ހުރިހައި ތަނަކަށް ވަނީ ފޯނު ލައި، ކަރަންޓު ވެސް ދީފައެވެ.

އަތޮޅުގެ ކަނޑުން، ވަކި ޚާއްޞަ ތަންތަނަށް ވަނީ ‘މައިން’ އަޅާފައެވެ. ކަނޑުއޮޅިތަކުގައި ވަނީ ސަބްމެރިނަށް ނުވަދެވޭނެ ގޮތަށް އަޑިން ދަގަނޑު ދާ ޖަހައިފައެވެ. މި ދާގަނޑުތަކަށް، ބޭނުންވެއްޖެ ހިނދެއްގައި، އެލެކްޓްރިކް ކަރަންޓު ފޮނުވުމަށް، ކަނޑިހެރައިގައި ޚާއްޞަ އިންޖީނުގެއެއް ހުއްޓެވެ.  އެހެންކަމުން، މުޅި އަތޮޅު އޭރު އޮތީ، ބާރުގަދަ ކޯއްޓޭއަކަށް ބަދަލުކޮށްލާފައެވެ. ކޯއްޓޭއަކަށް ނުވަތަ ފޯޓަކަށް ބަދަލުކޮށްފައިވާއިރު، އައްޑޫގައި ހުރި އެންމެ އިސް އޮފިސަރުގެ މަގާމުގެ ނަމަކީ ވެސް “ފޯޓްރެސް ކޮމާންޑަރ” އެވެ.

ހިތަދުއާ ގުޅިފައި އޮތް މާމެންދުއަކީ، އާރުއޭއެފް ގެ ހަރަކާތައް ވިލަރެސް ކުރާ މަރުކަޒެވެ. ވައިގެ ސިފައިން ބޭނުންކުރާ ޚާއްޞަ މުވާސަލާތީ މަރުކަޒު ހުރީ މާމެންދޫގައެވެ. މާމެންދޫ ވިލާއި، އެ ވިލާ ގުޅޭ ހިތަދޫ ވިލުގެ ބައެއް ހިމެނޭގޮތަށް މޫދުގައި ބޮއި އަޅާފައި ވަނީ ކަނޑަށް ޖައްސާ މަތިންދާ ބޯޓުތަކަށެވެ. ގަމުގެ ވައިގެ ބަނދަރު ހަދަމުން ދިޔަ އިރު، މާމެންދޫ ވިލަށް މޫދަށް ޖައްސާ ބޯޓުފަހަރު ތިރިކުރެއެވެ. މި ބޯޓުތަކަށް ބޭނުންވާނެ ތެޔޮ ރައްކާކޮށްފައި ހުރީ ގަމާ، މާމެންދޫގައި ހަދާފައިވާ ބޮޑެތި ތާނގީތަކުގައެވެ. އެ ތެޔޮ ތާނގީތައް ހުރީ ގަސްކަރަޔަށް ވުރެ މަތިން ފެންނަ ގޮތަށް ކަމުން، ދުޝްމިނުންގެ ބަޔަކު އެ ތަނަށް ހިނގައްޖެ ނަމަ، ކޮންމެ ދިމާއަކުން ބަލާލިއަސް ދިމާއަށް ފެންނާން ހުންނާނެ ކަމަށް އެތަން ދުށް މީހުން ބުނެއެވެ. އެހެންކަމުން، އުއްމީދަކީ، އެ ތާނގީތަކަށް ހަމަލައެއް ދޭން ޖެހިދާނެފަދަ ދުވަހެއް ނާންނާނެކަމަށެވެ. އެ ދުވަސްވަރު، އައްޑުއަތޮޅުގެ ވެރި ރަށް، މަރަދޫ ޚާއްޞަކޮށްފައި އޮތީ “ކަނބުރުގެ” އަކަށެވެ. ބޯޓު ފަހަރު އެހެލަން ސިލިޕްވޭ ހަދާފައި އޮތް އިރު، ހަލާކުވާ ތަކެތި މަރާމާތުކުރުމުގެ މަސައްކަތްތަކަށް، މެޝިނަރީޒް ގެނެސް، ރަށް އޮތީ ތައްޔާރުކޮށްފައެވެ. މީގެ އިތުރަށް މުވާސަލާތީ ކަންކަން ވިލަރެސްކުރުމަށް ވަރުގަދަ ކޮންކްރީޓް ގެއެއް ވެސް އަޅާފައި ހުއްޓެވެ.

އައްޑުއަތޮޅުގެ ރަށްތަކުގެ ތެރެއިން ގަން ތަރައްގީ ކުރީ އިނގިރޭސި ސިފައިންގެ މައިމަރުކަޒު ގެ ގޮތުގައެވެ. ގަމުގައި ހުރި އެމީހުންގެ މައި އޮފީސް ހުރި އިމާރާތަށް ދީފައި އޮތް ނަމަކީ “މާރަނގަ’ އެވެ. ކަނޑުމަތީގައި އުޅޭ އެ ދޫންޏަށް އައްޑޫގައި “ކަޅޮ ދީނި” ވެސް ކިޔައެވެ.

މުހައްމަދު އަމީން ދީދީ ސިފަކުރައްވާފައި ވާގޮތުން، ގަމަކީ، ވަރުގަދަ ‘ކިއްލާއެކެވެ’. “އެތަން މިތާގައި ބޮޑެތި ބަޑި ދުއްދާފައި ހުއްޓެވެ”. ގަމުގެ ވައިގެބަނދަރަށް އޭރު ގެންގުޅުނު ބޮން އަޅާ ބޯޓުތަކުގެ ތެރޭގައި ހިމެނޭ ބޮޑު “ލިބަރޭޓަރު” ގެ ދެ ތިން ބޯޓު އެއްފަހަރާ ޖައްސާފައި އޮންނަ ކަމަށެވެ. އައްޑޫގައި، އަމީން ދީދީ ވަނީ، ދެވަނަ ބޮޑުހަނގުރާމައިގެ ދުވަސްވަރު، އިންޑިއާ ކަނޑު ސަރަހައްދުގެ ސިފައިންގެ އެންމެ މަތީ ވެރިޔާ، އިނގިރޭސިވިލާތުގެ ލޯޑް ލުއީ މައުންޓްބެޓްން އާ ބައްދަލު ކުރައްވާފައެވެ. މުޙައްމަދު އަމީން ދީދީ، ‘ލިބަރޭޓަރެއް” ގައި ގަމުން ސިލޯނަށް ފުރާވަޑައިގެންނެވި ދުވަހު، އެ ބޯޓު، ސިލޯނަށް މިސްރާބުޖެހުމުގެ ކުރިން، ފުރަތަމަ ހިންގި އޮޕަރޭޝަނަކީ، ހުޅަނގު ދެކުނު އިންޑިއާ ކަނޑު ސަރަހައްދުގައި އުޅޭކަމަށް މައުލޫމާތު ލިބުނު، ދުޝްމަނުންގެ ސަބްމެރިނެއް ހޯދުމެވެ. ސަބްމެރިން ނުފެނުނަސް، އެ ދަތުރަކީ، ދެވަނަ ބޮޑުހަނގުރާމައިގެ ވައިގެ އޮޕަރޭޝަނެއްގައި ރާއްޖޭގެ ވެރިޔަކު ބައިވެރިވެވަޑައިގަތުމުގެ ޝަރަފު ހާސިލުކުރެއްވުނު ހަމަ އެކަނި އޮޕަރޭޝަނެވެ.

ދެވަނަ ބޮޑުހަނގުރާމައިގެ ދުވަސް ވަރުގައި، އައްޑުއަތޮޅަށް ދީފައިވާ ކޯޑް ނަމަކީ “ޕޯޓް-ޓީ” އެވެ. އައްޑޫގެ އެތެރެވަރިއަކީ، މި ސަރަހައްދުގެ، އެންމެ ކާރޫބާރޫ ބޮޑު އެއް ބަނދަރެވެ. “ސާޅީހަކަށް މަނަވަރާއި، ތިރީހަކަށް އާގުބޯޓާއި” ، “ސަބްމެރިނަކާއި ޖެހި ސަބްމެރިނެއް ސަފުސަފަށް” އަޅާފައިހުރިކަމަށް ވެއެވެ. މަންޒަރު ދުށް، އޭރުގެ ޒުވާނަކު އަޅުގަނޑު ގާތު ބުނީ، ސަބްމެރިންތައް އަޅާފައި ހުންނަ ގާތްކަމުން، އެއް ސަބްމެރިން މަތިން އަނެއް ސަބްމެރިން މަތިން އެތައް ހިސާބަކަށް ހިނގާލާފައި ދެވޭނެ ކަމަށެވެ. އެ ދުވަސްތައް ދުށް ބައެއް މީހުން ބުނެފައިވާގޮތުގައި، އެއް ދުވަހެއްގެ ހެނދުނު މުޅިއަތޮޅުގެ އެތެރެވަރި އޮތީ މަނަވަރުތަކާ، ސަބްމެރިންތަކާ، އާގުބޯޓުތަކުން ފުރާލާފައެވެ. މަނަވަރަކާ ޖެހި މަނަވަރެއް އަޅާފައި އޮތް އިރު ލޮލުގެ ކޮޅަށް ގޮސް، އޮތީ އޮބާލާ ފައެވެ. އަނެއްދުވަހުގެ ބޮޑު ސިހުމަކަށްވީ ހުރިހާ މަނަވަރުފަހަރާ، އުޅަނދުފަހަރު އަނެއް ދުވަސް ވީއިރު ނެތުމެވެ.  އެ ދުވަހު މަނަވަރުތައް ދިޔައީ ކޮންތަނަކަށް ކަން ދެނަހުރި މީހަކު ވެސް ނެތެވެ. އަތޮޅުގެ ބޭރުގައި ބޮޑުކަމެއް ހިނގަނީކަމަށް ބަލައި، ބައެއް މީހުނަށް ބިރު އިހުސާސްކުރެވުނުކަމަށް ވެއެވެ. އެ ދުވަހު އައްޑުއަށް އެއްވީ ބޮޑު ލަޝްކަރެކެވެ. އާދެ! ސިންގަޕޫރު ހިފަން އިއްތިހާދީންގެ ލަޝްކަރު ރުކުރުވާލައި، ދަތުރުފެށީ އައްޑުއިން ކަމަށް ވެއެވެ.

އެހެންކަމުން، ދެވަނަ ބޮޑުހަނގުރާމައިގެ މުހިންމު އަޝްކަރީ ހަރަކާތްތައް ކާމިޔާބުކުރުމުގައި “ޕޯޓް-ޓީ” ގެ އިސްތިރާޖީ މަގާމަކީ، އެ ދުވަސްވަރުގައި، ހުޅަނގު ދެކުނު އިންޑިއާ ކަނޑުގައި އޮތް، އެފަދަ ދެވަނަ އެއް ނެތް މަގާމެކެވެ. ހަމައެއާއެކު، ފާހަގަކުރެވޭ އަނެއް ކަމަކީ، ކަނޑުގެ އެފަދަ ބޮޑު އަރުމާދެއް ޖަމާވެ، ބޮޑުހަނގުރާމައިގެ މުހިންމު މަގުސަދެއް ހާސިލުކުރުމަށް، ޕޯޓް-ޓީ އިން ނައްޓާލުމުން އެއިން ދޭހަވަނީ، އެ ތަނަކީ، “އިއްތިހާދީންގެ ބަނދަރުތަކުގެ ތެރެއިން މަތިވެރި ދަރަޖަ ލިބިފައިވާ ބަނދަރެއް” ކަމެވެ. މިކަމަށް ބާރުލިބޭ އަނެއް ސަބަބަކީ، އިންޑިއާ ކަނޑުގެ ސަރަހައްދުގައި، އިނގިރޭސީންގެ ބާރު ހިނގާ ތަންތަނުގެ ތެރޭގައި، ޑިއޭގޯ ގާސިއާ، ސޭޝެލްސް، މޮރިޝަސް، ކޮމޯރޯސް ފަދަ ގައުމުތައް ހިމެނުނު ކަމުގައި ވިޔަސް، އެންމެ ވަރުގަދަ އަޝްކަރީ މަރުކަޒު އައްޑުއަތޮޅުގައި ގާއިމުކޮށްފައި އޮތުމެވެ. ފާހަގަކޮށްލަން ޖެހޭ އަނެއް ކަމަކީ، 1942 ގެ އެޕުރީލުގައި ޖަޕާނުގެ ހަމަލާ ސިލޯނަށް ބޮންއަޅައި، ސިލޯނުގެ ތަންތަނާއި، އިނގިރޭސީންގެ ބައެއް މަނަވަރު ހަލާކުވެ ދިޔައަސް، ދެވަނަ ބޮޑުހަނގުރާމައިގައި، ކުރިއަށް ރާވާފައި ހުރި އިއްތިހާދީންގެ ކަނޑުގެ ހަމަލާތަކުގައި އިނގިރޭސި އީސްޓަން ފުލީޓަށް ބައިވެރިވެވި، ކުރިއެރުން ހޯދުނީ، ޖަޕާނުގެ ހަމަލާގެ ޝިކާރައަކަށް އެ ފުލިޓް ނުވީމައެވެ. ދެ ބަސް ވެވެން ނެތް ހަގީގަތަކީ، އިނގިރޭސި ފްލީޓަށް ސަލާމަތުގެ އައްސޭރިއެއް ބޭނުންވި ދުވަހު، އެ އައްސޭރި ލިބުނީ، އައްޑުއަތޮޅު އެތެރެވަރިއަށް ނަގިލިލައިގެން، އައްޑޫގެ ހިމާޔަތުގައި ތިބުމުން ކަމެވެ.

• ނޯޓް: މި ލިޔުން ތައްޔާރުކުރުމުގައި، އަޅުގަނޑު އިންޓަވިއުކުރި ބައެއް ފަރާތުގެ އިތުރަށް، މުހައްމަދު އަމީން ދީދީގެ ދެ ލިޔުއްވުމަކާ، ދެވަނަ ބޮޑުހަނގުރާމައިގެ މައުލޫމާތު ޝާއިއުކޮށްފައިވާ ދެ ވެބް ސައިޓެއް ދިރާސާކޮށްފައި ވާނެއެވެ.